Literatuur

Werk in uitvoering! Aan dit artikel wordt de komende uren of dagen nog gewerkt. Belangrijk: Laat dit sjabloon niet langer staan dan nodig is, anders ontmoedig je anderen om het artikel te verbeteren. De maximale houdbaarheid van dit sjabloon is twee weken na de laatste bewerking aan het artikel. Kijk in de geschiedenis of je het artikel kunt bewerken zonder een bewerkingsconflict te veroorzaken.

Dit artikel is nog niet af.

Literatuur is een term uit de wereld van de boeken. Literatuur zijn teksten waarvan men vindt dat ze meer waarde hebben dan 'gewone' teksten. Het gaat dus om bijzonder knappe gedichten, verhalen, toneelstukken of andere teksten die als kunstwerken beschouwd worden. Reisgidsen, kookboeken en knutselboeken zijn dus geen literatuur. Deze boeken zijn immers gewoon bedoeld om informatie te geven.

Een literair werk heeft kenmerken die een ander werk (zoals een gewone reisgids) niet heeft. Als bijvoorbeeld in een boek de personages (de hoofd- of bijpersonen) een duidelijke verandering doormaken (van goed mens naar slecht mens of andersom bijvoorbeeld) dan is er sprake van literatuur. Ook de stijl, de manier waarop het geschreven is, heel belangrijk. Zo kan een boek waar erg weinig in gebeurt toch "literair" worden bevonden. Een opvallend kenmerk van literatuur is dat de schrijver erg zijn best doet bij de keuze en de schikking van de woorden. Vaak zijn het lange en moeilijke teksten, al hoeft dit niet zo te zijn.

Het tegenovergestelde van literatuur is lectuur. Een roman kan bijvoorbeeld literatuur zijn, maar een dertien in een dozijn-stationsromannetje is het dan weer niet. Dat is dan weer 'lectuur'. Het zijn niet de gewone lezers die bepalen wat tot de betere 'literatuur' behoort, maar literatuurwetenschappers, uitgevers en critici.

In een bibliotheek wordt heel veel literatuur bij elkaar verzameld.

Geschiedenis

Prehistorie

Het exacte begin van de literatuur weten we niet, aangezien de eerste verhalen niet zijn opgeschreven. Literatuur bestond toen in de vorm van verhalen, liederen en gedichten. Aangezien er geen schrift was, werden deze verhalen niet opgeschreven en zijn dus verloren geraakt over het verloop van tijd. Waarschijnlijk gingen de meeste teksten over de jacht of de goden.

De eerste bekende teksten komen uit het Oude Egypte en het Oude China. Deze werden opgeschreven. Het opschrijven van teksten zorgde voor het begin van de oudheid.

Oudheid

De westerse literatuur is begonnen in de Griekse oudheid. De bekendste oud-Griekse teksten zijn de epische gedichten Ilias en Odyssee van Homerus. Ook de gedichten van Sappho en de Oedipus Rex van Sophocles waren bekende teksten. De oud-Griekse filosoof Plato zag de literatuur als bedriegerij en als gevaarlijk. In de Politeia legde hij dit uit door middel van de allegorie van de grot. Volgens Plato bestaan uit drie werelden; de wereld van de kunst (en literatuur), de werkelijkheid (dat wat we waarnemen) en de ideeënwereld. De werkelijkheid is een nabootsing van de ideeënwereld. De wereld van de kunst was weer een nabootsing van de werkelijkheid. Volgens Plato was de werkelijkheid een valse werkelijkheid, die imperfect en bovendien in verval was. De mens moest in contact komen met de ideeënwereld (via de filosofie) om zo tot kennis te komen. De kunstenaar werd als gevaarlijk gezien, aangezien de kunst de mensen juist verder van die ideeënwereld bracht. Plato wilde in zijn idee van de ideale staat de literatuur ook verbannen. Grappig genoeg gebruikt Plato zelf ook de literatuur om zijn eigen ideeën onder het publiek te brengen.

Plato's leerling, Aristoteles, was juist erg positief over de literatuur. Literatuur bracht volgens Aristoteles de mensheid tot inzicht. De literatuur kon verbanden leggen tussen verschillende gebeurtenissen, die in de werkelijkheid er niet waren. De literatuur maakte van de chaos van de werkelijkheid orde. Hierdoor kwam de mens tot inzicht en kennis. Mocht je volgens Aristoteles dan werkelijk alles schrijven? Nee, hij stelde regels op voor de goede komedie en de goede tragedie in zogeheten Poëtica. Voorbeelden van regels zijn dat genres niet gemengd mogen worden en een stuk een begin, midden en slot heeft. Hierdoor ging wel de vrijheid van de auteur verloren, aangezien men zich aan regels moest houden. Literatuur werd een soort van strijd waarin schrijvers en dichters zo goed mogelijk de regels gingen verwerken.

De Poëtica van Aristoteles had een grote invloed op de Romeinse literatuur. De Romeinen haalden veel inspiratie op uit de Griekse teksten. Zo kwam de Odyssee van Homerus terug in de vorm van de Aeneis van Vergilius. Horatius had een bijzondere interesse voor de Poëtica van Aristoteles. Hij vond dat de literatuur zowel nuttig als aangenaam moest zijn (Utile dulci). Men moest iets van de literatuur kunnen leren, maar het moest ook voor vermaak zorgen.

Middeleeuwen

In de Middeleeuwen raakte de Poëtica van Aristoteles deels verloren. Door een vertaling naar het Arabisch wist men het werk aan het einde van de middeleeuwen weer terug te vertalen. Betekende dit dat er geen literatuur was in de middeleeuwen? Nee! In Europa ontstond de middeleeuwse literatuur, waarin veel verhalen en legenden ontstonden, die ook weer van elkaar gekopieerd werden. Belangrijke genres waren de ridderroman, waarin de verhalen van ridders werden verteld, de Marialegende, waarin het Bijbelse figuur Maria een rol speelde, en de dierlegende, zoals Van den vos Reynaerde. In Engeland was de Arthurlegende populair over koning Arthur en de tovenaar Merlijn.

De literatuur werd in Europa door de kerk beïnvloed. Veel biografieën van heiligen werden geschreven en bovendien waren de monniken vaak de enigen die konden schrijven. Troubadours reisden het land door van hof naar hof. Zij vermaakten gasten met het laatste nieuws, liederen, verhalen, legenden en gedichten. Het literaire leven speelde zich tijdens de vroege middeleeuwen vaak aan het hof af, terwijl in de late middeleeuwen dit verschoof naar de steden. Ook kwamen verhalen uit het Midden-Oosten naar Europa vanwege de Kruistochten. Tijdens de middeleeuwen zijn een aantal bekende werken geschreven. Voorbeelden zijn de The Canterburry Tales van Geoffrey Chaucer, De Goddelijke Komedie van Dante Alighieri en de Decamerone van Giovanni Boccaccio.

Renaissance en de Verlichting

Aan het einde van de Middeleeuwen werd de Poëtica van Aristoteles herontdekt. Europa was nu beland in de Renaissance, waarin er veel bewondering was voor de Klassieke Oudheid. De Poëtica werd de nieuwe handleiding voor literatuur en er ontstond een nieuwe stroming, het classicisme. Er werd inspiratie gehaald uit de werken van de oud-Griekse en Romeinse schrijvers. Hun werken werden vertaald, geïmiteerd of overtroffen. Nog steeds was er geen plaats voor dichterlijke vrijheid. Ook de werken van middeleeuwse auteurs, zoals Chaucer, Dante en Boccaccio bleven daarnaast populair, even als de Arthurlegenden. Doordat Johannes Gutenberg de drukpers uitvond, konden werken sneller verspreid worden over Europa.

De eerste roman werd geschreven in 1605, toen Miguel de Cervantes het eerste deel van Don Quixote uitgaf. De Cervantes schreef het boek als parodie op de ridderroman, maar vanwege de psychologische ondertonen van de roman, wordt het gezien als de eerste roman in een moderne Europese taal. In Engeland werd William Shakespeare bekend vanwege zijn toneelstukken, zoals Hamlet en Romeo en Julia. Ook (toneel)schrijvers zoals Molière (Don Juan), John Milton (Paradise Lost), Daniel Defoe (Robinson Crusoe) en Jonathan Swift (Gullivers reizen) werden bekend.

Tijdens de verlichting veranderde de taak van de literatuur. De literatuur diende om de mensheid op te voeden. De literaire kant van de verlichting werd aangevoerd door Samuel Richardson (Pamela) en Jean-Jacques Rousseau (Emile, of Over de opvoeding). In de Nederlanden ontstond ook de eerste roman in deze tijd, namelijk de Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart van Aagje Deken en Betje Wolff.

Romantiek

In de 19e eeuw kwam er nieuwe kijk op de literatuur. De Poëtica van Aristoteles bleef belangrijk, maar ook de tekst Over het Sublieme van pseudo-Longinus werd bekend. Volgens pseudo-Longinus was een schrijver die regels (per ongeluk) overtrad maar dit in één geniale wending goed wist te maken een betere schrijver, dan een schrijver die zich braaf aan regels hield. De regels bleven belangrijk, maar er kwam een stukje meer dichterlijke vrijheid. De genialiteit van de schrijver maakte of een werk goed was of niet. Tijdens de Romantiek speelde het Sublieme een belangrijke rol.

De Romantiek van een stijlperiode in veel Europese landen. In de Romantiek speelde de natuur, de geschiedenis (met name de middeleeuwen) en het nationaal bewustzijn een belangrijke rol. De Romantiek was een tegenreactie op de Industriële Revolutie, waarin een hoop veranderde. De Romantiek bood uit een uitweg uit die wereld. De Romantiek kwam voort uit de Sturm und Drang-periode in de Duitse geschiedenis. Hieronder vielen schrijvers als Johann Wolfgang von Goethe (Die Leiden des jungen Werthers) en Friedrich von Schiller (Kabale und Liebe). In Engeland kwam de romantiek terug in de duistere gothic novells, zoals Frankenstein van Mary Shelley en Wuthering Heights van Emily Brontë. De boeken van Jane Austen en Jane Eyre van Charlotte Brontë vielen ook onder de Romantiek, maar waren niet duister. In de boeken van Austen en Brontë kwam ook kritiek naar boven over de maatschappij. Charles Dickens gaf juist een actueel beeld over het Engeland van de 19e eeuw.

In Frankrijk had je de historische romans van Alexandre Dumas (De Drie Musketiers) en Victor Hugo (Les Misérables). In de Verenigde Staten was er The Scarlet Letter van Nathaniel Hawthorne en Moby-Dick van Herman Melville. De literatuur was gedurende de 19e eeuw niet alleen een uitweg uit de werkelijkheid, maar werd ook gebruikt voor kritiek te uiten op bestuur. In Max Havelaar van Multatuli worden de wandaden van de Nederlanders in Nederlands-Indië aangehaald. Hoewel Multatuli niet tegen kolonisatie was, vond hij wel dat de Nederlanders de inheemse inwoners van Indië beter moesten behandelen. De sociale kritiek en de weergave van de werkelijkheid zorgden voor nieuwe stromingen, zoals het realisme en het naturalisme. Al deze stromingen worden samen het modernisme genoemd.

Moderne literatuur

Het modernisme ontstond aan het einde van de 19e eeuw. Onder het modernisme vielen allerlei stromingen, die ook in andere takken van de kunst voorkwamen. Naast het realisme en naturalisme vielen ook het impressionisme, het expressionisme en het dadaïsme onder het modernisme. Deze stromingen hadden met elkaar gemeen dat ze wilden breken met de oude literaire traditie

Het realisme wilde de werkelijkheid zo precies mogelijk weergeven. Het was tegenreactie op de Romantiek, aangezien de Romantiek de werkelijkheid juist wilde idealiseren. Het boek Oorlog en vrede van Lev Tolstoj is hier een voorbeeld van. Oorlog en vrede gaat over de levens van vijf rijke Russische families tijdens de oorlogen tegen Napoleon. Tolstoj probeerde alles zo precies mogelijk weer te geven; alle gegevens moesten kloppen. Schrijvers zoals Fjodor Dostojevski (Misdaad en Straf) en Gustave Flaubert (Madame Bovary) vallen ook onder het realisme. Het naturalisme ging verder op het realisme. Het naturalisme geloofde niet dat er een god was, schreef heel open over gebeurtenissen en was vaak een kritiek op de maatschappij. In Een Amerikaanse tragedie​ van Theodore Dreiser raakt de hoofdpersoon verdeeld tussen de wereld van de rijke en de arme Amerikaan. Wanneer de hoofdpersoon ter dood veroordeeld wordt, stelt Dreiser dat niet de hoofdpersoon, maar de Amerikaanse maatschappij hier schuldig aan is.

De modernisten wilden het publiek tevens choqueren door af te stappen van de traditie. Bij de Driestuiveropera van Bertold Brecht zal de zal de toeschouwer eerst denken dat hij/zij een klassieke opera gaat zien, maar eigenlijk is het stuk een gewoon toneelstuk met individuele jazz-nummers. Aan het einde verbreekt men ook nog eens de vierde wand; de spelers praten rechtstreeks tegen het publiek. Deze shock wordt het vervreemdingseffect genoemd.

Wat is literatuur en wat niet?

Literatuur in enge zin

Literatuur in enge zin wordt ook wel de hoge literatuur genoemd. De hoge literatuur heeft een grote invloed gehad op de maatschappij of de geschiedenis. Van werken zoals Pride and Prejudice van Jane Austen en De Ontdekking van de Hemel van Harry Mulisch is iedereen het over eens dat het literatuur is. Deze werken worden vaak door literatuurwetenschappers onderzocht en ze staan op de leeslijsten op school. Deze werken worden ook de gecanoniseerde literatuur genoemd. Een literair canon is een verzameling aan werken of schrijvers, die samen worden gesteld door literatuurwetenschappers en literatuurcritici. Dit worden vaak de beste werken van de literatuur van bepaalde taal, een bepaald land of een bepaalde periode genoemd. Deze werken zijn ook algemeen bekend onder het publiek.

Naar de werken die tot de hoge literatuur horen wordt ook vaak in films, televisieseries of andere werken verwezen. Dit wordt intertekstualiteit genoemd. De roman Grand Hotel Europa (2018) van Ilja Leonard Pfeijffer lijkt heel erg op De Toverberg (1924) van Thomas Mann. De film West Side Stoy uit 1961 is afgeleid van het toneelstuk Romeo en Julia van Shakespeare. Citaten en het plot van deze werken zijn algemeen bekend. De openingszin van 1984 van George Orwell is hier een voorbeeld van: "Het was een heldere dag in april, en de klokken sloegen dertien".

Over de loop van jaren kan veranderen wat als literatuur gezien wordt en wat niet. Moby-Dick werd aanvankelijk niet als literatuur gezien, terwijl het nu één van de bekendste werken is in de Amerikaanse literatuur.

Literatuur in ruime zin

Onder de literatuur in ruime zin vallen ook alle werken, die in enge zin onder de lectuur vallen. Deze werken worden vaak dertien in een dozijn genoemd. De werken zijn doorgaans niet origineel en zijn niet relevant voor de maatschappij of geschiedenis. Veel werken lijken op elkaar en gaan uit van clichés, dingen die zo vaak gebruikt zijn, dat ze voorspelbaar zijn geworden. Onder de lectuur vallen veel horror-, fantasy- en romantische verhalen. Toch is niet alle horror of fantasy perse lectuur. De horrorromans van Stephen King of boekenseries als Harry Potter of The Lord of the Rings worden vaak wel tot de literatuur gerekend, soms zelfs tot de literatuur in enge zin. De werken zijn echter niet gecanoniseerd, maar wel origineel en invloed op de populaire cultuur.

Belangrijke werken uit de Nederlandse literatuur

Er zijn er teveel om op te noemen. maar hieronder vind je enkele zeer bekende schrijvers en hun werken.

Van middeleeuwse teksten weet men vaak niet wie ze schreef. Daar staat dan 'anoniem' bij.

Met Nederlandse literatuur wordt bedoeld: literatuur die in het Nederlands geschreven is. In het lijstje staan dus auteurs en werken uit Vlaanderen en Nederland.

Met bekend wordt bedoeld dat ze internationaal erkend worden als belangrijke Nederlandstalige schrijvers en teksten.

• Karel ende Elegast: anoniem (12e eeuw)
• Van den vos Reynaerde: anoniem (13e eeuw) (Willem die Madocke maecte)
• Beatrijs: anoniem (13e eeuw)
• Hadewijch: Strofische gedichten (13e eeuw)
• Elckerlijc: anoniem (15e eeuw)
• Tijl Uilenspiegel: anoniem (ca. 1519)
• Multatuli: Max Havelaar (1860)
• Frederik van Eeden: De kleine Johannes (1885)
• Louis Couperus: Eline Vere (1889)
• Arthur van Schendel: Een zwerver verliefd (1904)
• Willem Elsschot: Lijmen/Het been (1924)
• F. Bordewijk: Karakter (1938)
• Gerard Walschap: Houtekiet (1939)
• Jan de Hartog: Hollands glorie (1940)
• Godfried Bomans: Erik of Het klein insectenboek (1941)
• Gerard Reve: De avonden (1947)
• Louis Paul Boon: De Kapellekensbaan (1953)
• Hugo Claus: Het verdriet van België (1983)
• Harry Mulisch: De ontdekking van de hemel (1992)

	Schrijven
Tekstelementen: alinea · bibliografie · bladspiegel · citaat · coherentie · cohesie · coreferentie · dialoog · eindnoot · glos · jargon · kanttekening · marginalia · plot · rijm · samenvatting · spelling · voetnoot · woordspeling Tekstsoorten: artikel · boek · kinderboek · brief · column · document · e-mail · epiek · essay · folder · gedicht · kort verhaal · lezen · literatuur · lyriek · manuscript · plagiaat · platte tekst · poëzie · proefschrift · proza · rapport · roman · recensie · scenario · scriptie · sms · tekst · tekstsoort · verhaal Theorie: grammatica · intertekstualiteit · isotopie · retorica · stijlfiguur · taalbeheersing· tekstanalyse · tekstlinguïstiek · tekstontwerp · tekstualiteit Hulpmiddelen: grammaticacontrole · spellingcontrole · teksteditor · tekstverwerker