Pools-Litouwse Gemenebest: verschil tussen versies

Huidige versie van 3 apr 2022 om 19:33

Republiek van de Poolse Kroon en Grootvorstendom Litouwen Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego
Hoofdstad	Krakau (1569-1596) Warschau (1596-1795)
Oppervlakte	± 815,000 km² (1582) ± 990,000 km² (1618)
Aantal inwoners	± 6.500.000 (1582) ± 10.500.000 (1618)
Taal	Latijn, Pools, Duits, Wit-Russisch, Oekraïens, Litouws, Jiddisch, Lets, Estisch, Russisch en Nederduits
Religie	Rooms-katholiek
Adellijk huis	Huis Jagiello (1569-1587) Huis Wasa (1587-1668) Huis Wettin (1697-1763)
Bestuursvorm	Monarchie
Portaal Geschiedenis

Het Pools-Litouwse Gemenebest, vaak Polen-Litouwen genoemd, was een land dat bestond van 1569 tot 1795. Het land ontstond doordat het koninkrijk Polen en het grootvorstendom Litouwen één land werden. Polen-Litouwen was een van de grootste en meest bevolkte landen in de 16e en 17e eeuw. De twee officiële talen van het land waren Latijn en Pools, maar er werden ook andere talen gesproken. Het gemenebest was in feite een federatie tussen Litouwen en Polen. Beide landen hadden een mate van zelfbestuur. Zij hadden dezelfde vorst (personele unie). De koning van Polen was namelijk ook de groothertog van Litouwen.

Hoewel beide landen waren officieel gelijk, maar in feite had Polen meer macht dan Litouwen. De hoofdstad van het land lag ook Polen. Het gemenebest was vrij modern van zijn tijd. Het was oorspronkelijk een kiesmonarchie, waarin de koning gekozen werd door het parlement. De macht van de koning werd ook beperkt door het parlement. Vanaf 1791 was het land een constitutionele monarchie. Ook was er godsdienstvrijheid, wat toen erg bijzonder was.

Het land viel uiteen tijdens de Poolse delingen. Dit betekende dat het land werd opgedeeld tussen Oostenrijk, Rusland en Pruisen.

Geschiedenis

Ontstaan

Polen en Litouwen waren oorspronkelijk twee aparte landen, maar vanaf 1385 hadden zij dezelfde heerser. Dit wordt een personele unie genoemd en betekende dat de groothertog van Litouwen ook de koning van Polen was. Al in 1385 waren er plannen om Litouwen onderdeel te maken van Polen, maar dit gebeurde pas in 1569. In de tussentijd waren er kleinere verdragen gesloten tussen de twee landen. Deze zorgden ervoor dat Polen en Litouwen steeds meer dezelfde regels kregen. Toch bleven het gescheiden landen. Zowel Polen als Litouwen voerden oorlog met het tsaardom Rusland. Litouwen was vrij kwetsbaar en er bestond kans dat de Russen Litouwen zouden aanvallen. In beide landen hadden de edelen veel macht. Zij wilden dat Litouwen en Polen één land werden, aangezien beide landen samen sterker zouden zijn. Ook zou het goed zijn voor de economie van beide landen.

Op 1 juli 1569 werd de unie van Lublin getekend. Dit zorgde ervoor dat de Pools-Litouwse Gemenebest ontstond. Sigismund II August werd de eerste heerser van dit nieuwe land. Overigens was voor deze tijdal koning van Polen en groothertog van Litouwen. Het ontstaan van de Pools-Litouwse Gemenebest zorgde ervoor dat Polen grond in Litouwen konden kopen. Ook kwam er één munteenheid voor het hele land om de handel makkelijker te maken. Hoewel beide landen officieel gelijk waren, had Polen meer macht. Polen was namelijk groter en had ook meer inwoners. In Litouwen waren er protesten tegen de Unie van Lublin, maar deze protesten werden neergeslagen.

In het Pools-Litouwse Gemenebest hadden de edelen vrij veel macht, terwijl de macht van de koning beperkt was. Hierdoor werd het land ook wel de Adelsrepubliek genoemd. Eerst zouden de nakomelingen van Sigismund de troon kregen. De koning stierf echter in 1572 en had geen kinderen. Hierdoor werd besloten dat het Pools-Litouwse Gemenebest een kiesmonarchie werd. De edelen zouden iedere keer een nieuwe koning kiezen, die zou blijven tot zijn dood.

Gouden tijdperk

Uiteindelijk werd een nieuwe koning gekozen, namelijk Hendrik van Valois (de latere koning van Frankrijk). Hij werd een jaar later tot koning gekroond. De edelen kozen hem om goede banden te krijgen met Frankrijk en zo meer te kunnen handelen. Overigens vertrok Hendrik III een jaar later terug naar Frankrijk, waar hij tot koning van Frankrijk werd gekroond. De koning was het grootste gedeelte van zijn tijd buiten Polen-Litouwen. De beginjaren van het Pools-Litouwse Gemenebest worden ook wel het Gouden tijdperk genoemd. Hoewel het gemenebest goede banden met Frankrijk, kreeg het slechtere banden met het huis Habsburg (dat over het Heilige Roomse Rijk regeerde). Na de Lijflandse Oorlog wist Polen-Litouwen controle te krijgen over het Lijfland. Ook werd Riga, een belangrijke handelspost, onderdeel van het rijk.

In 1609 viel Polen-Litouwen Rusland binnen en wist zelfs een jaar later Moskou in te nemen voor twee jaar. Hoewel de Polen en Litouwers in 1612 uit Rusland verdreven werden, wisten zij veel land in het oosten te veroveren. Het zuidoosten werd tussen 1620 en 1621 veroverd door het Ottomaanse Rijk. Hoewel Polen en Litouwen de oorlog wonnen, werden zij verdreven uit Moldavië. Het gemenebest wist buiten de Dertigjarige Oorlog te blijven door neutraal te blijven. Tijdens deze periode beleefde voornamelijk Polen een culturele opleving. Deze tijd staat bekend om de kunstwerken en architectuur, die beide tot bloei kwamen.

Problemen en opstanden

Aan het Gouden tijdperk kwam een einde toen koning Johan II Casimir aan de macht kwam. De koning was vrij zwak en kon niet goed regeren. Hierdoor had het leger was tegenslagen en kwam er een einde aan de culturele bloei. Ook was Polen-Litouwen een heel erg divers land. Er woonden heel veel verschillende volkeren en mensen met verschillende religies. Na het Gouden tijdperk wilden deze groepen meer rechten of zelfbestuur. De meest uitgesproken groep waren de Oekraïners in het zuidwesten. Zij waren orthodox, maar de Orthodoxe kerk werd door de katholieken onderdrukt. In 1648 kwamen zij in opstand tegen de Poolse en katholieke onderdrukking. De Oekraïense leider Bohdan Chmelnytsky wilde zelfs dat Oekraïne onderdeel werd van Rusland. Naast Polen en edelen werden ook Joden slachtoffer van de opstand.

In 1655 werd het gemenebest ook door Zweden binnengevallen. Ook werden veel gebieden ingenomen door het koninkrijk Pruisen, dat een buurland van het Pools-Litouwse Gemenebest was. In het zuiden nam het Ottomaanse Rijk opnieuw gebieden in.

De Verlichting

Tijdens de 18e eeuw ging de situatie in het Pools-Litouwse Gemenebest nog verder achteruit. Het land werd steeds instabieler en kwamen steeds meer conflicten tussen de verschillende volkeren. Hierdoor was het gemenebest in een burgeroorlog beland. Veel andere landen hadden veel invloed in de politiek van het land. Zij hoopten allemaal dat hun koningshuizen een koning konden leveren aan het gemenebest. Uiteindelijk werd August II, de keurvorst van Saksen, koning. Hij werd gesteund door Oostenrijk en door Rusland. Beide landen gaven veel geld aan de koning om hem gekozen te krijgen. Hierdoor ontstond een personele unie tussen het gemenebest en het keurvorstendom Saksen. Beide landen bleven echter zelfstandig. Na August II werden zijn familieleden tot koning gekozen. Hierdoor bleven het Saksische huis Wettin aan de macht.

De Saksische koningen brachten de Verlichting naar Polen-Litouwen. In deze tijd kwam er een nieuwe culturele bloei, maar slechter als in het Gouden tijdperk. Tijdens de Grote Noordse Oorlog moest de koningen Polen-Litouwen ontvluchten, maar kwamen later weer terug. In 1733 brak de Poolse Successieoorlog uit, maar uiteindelijk werd in 1736 vrede getekend.

Einde

Toch ging de staat van het land alsmaar achteruit. Tegen 1768 werd het gemenebest erg afhankelijk van Rusland. Veel Russen zagen hierdoor het gemenebest ook als onderdeel van hun land. De Russische tsarina Catharina de Grote breidde ook steeds haar macht uit. Tijdens de Poolse Delingen werd het Pools-Litouwse Gemenebest steeds opgedeeld tussen Oostenrijk, Pruisen en Rusland. Dit gebeurde in drie fases en in 1795 hield het land op met bestaan.

Pas in 1918 wisten Polen en Litouwen weer onafhankelijk te worden, dit maal als onafhankelijke landen.

Koningen en groothertogen

Sigismund II August (1569-1572)
Hendrik (1573-1575)
Stefanus (1575-1586)
Sigismund III/IV (1586-1632)
Wladislaus IV/II (1632-1648)
Jan II Casimir (1648-1668)
Michaël (1668-1673)
Jan III Sobieski (1673-1674)
August II (1674-1704)
Stanislaus (1704-1709)
August II (1709-1733)
August III (1733-1763)
Stanislaus August (1764-1795)

Sommige heersers hadden twee rangnummers. Dit komt doordat zij een ander rangnummer hadden in Litouwen als in Polen.

@@ Regel 1: / Regel 1: @@
-{{werk}}
 {{Pools-Litouwse Gemenebest}}
-Het '''Pools-Litouwse Gemenebest''', vaak '''Polen-Litouwen''' genoemd, was een land dat bestond van 1569 tot 1795. Het land ontstond doordat het [[koninkrijk Polen]] en het [[grootvorstendom Litouwen]] één land werden.
+Het '''Pools-Litouwse Gemenebest''', vaak '''Polen-Litouwen''' genoemd, was een land dat bestond van 1569 tot 1795. Het land ontstond doordat het [[koninkrijk Polen]] en het [[grootvorstendom Litouwen]] één land werden. Polen-Litouwen was een van de grootste en meest bevolkte landen in de 16e en 17e eeuw. De twee officiële talen van het land waren [[Latijn]] en [[Pools]], maar er werden ook andere talen gesproken. Het gemenebest was in feite een [[federatie]] tussen Litouwen en Polen. Beide landen hadden een mate van zelfbestuur. Zij hadden dezelfde vorst ([[personele unie]]). De koning van Polen was namelijk ook de groothertog van Litouwen.
+Hoewel beide landen waren officieel gelijk, maar in feite had Polen meer macht dan Litouwen. De hoofdstad van het land lag ook Polen. Het gemenebest was vrij modern van zijn tijd. Het was oorspronkelijk een [[kiesmonarchie]], waarin de koning gekozen werd door het parlement. De macht van de koning werd ook beperkt door het parlement. Vanaf 1791 was het land een [[constitutionele monarchie]]. Ook was er [[godsdienstvrijheid]], wat toen erg bijzonder was.
+Het land viel uiteen tijdens de [[Poolse delingen]]. Dit betekende dat het land werd opgedeeld tussen Oostenrijk, Rusland en [[Pruisen]].
 ==Geschiedenis==
-===Voorgeschiedenis===
+===Ontstaan===
+Polen en Litouwen waren oorspronkelijk twee aparte landen, maar vanaf 1385 hadden zij dezelfde heerser. Dit wordt een [[personele unie]] genoemd en betekende dat de groothertog van Litouwen ook de koning van Polen was. Al in 1385 waren er plannen om Litouwen onderdeel te maken van Polen, maar dit gebeurde pas in 1569. In de tussentijd waren er kleinere verdragen gesloten tussen de twee landen. Deze zorgden ervoor dat Polen en Litouwen steeds meer dezelfde regels kregen. Toch bleven het gescheiden landen. Zowel Polen als Litouwen voerden oorlog met het [[tsaardom Rusland]]. Litouwen was vrij kwetsbaar en er bestond kans dat de Russen Litouwen zouden aanvallen. In beide landen hadden de edelen veel macht. Zij wilden dat Litouwen en Polen één land werden, aangezien beide landen samen sterker zouden zijn. Ook zou het goed zijn voor de economie van beide landen.
+Op 1 juli 1569 werd de [[unie van Lublin]] getekend. Dit zorgde ervoor dat de Pools-Litouwse Gemenebest ontstond. [[Sigismund II August van Polen|Sigismund II August]] werd de eerste heerser van dit nieuwe land. Overigens was voor deze tijdal koning van Polen en groothertog van Litouwen. Het ontstaan van de Pools-Litouwse Gemenebest zorgde ervoor dat Polen grond in Litouwen konden kopen. Ook kwam er één munteenheid voor het hele land om de handel makkelijker te maken. Hoewel beide landen officieel gelijk waren, had Polen meer macht. Polen was namelijk groter en had ook meer inwoners. In Litouwen waren er protesten tegen de Unie van Lublin, maar deze protesten werden neergeslagen.
-=== Unie van Lublin ===
-Het samenworden van het koninkrijk Polen en het grootvorstendom Litouwen gebeurde door middel van de Unie van Lublin. De keuze van de koningen gebeurden door een stemming door edelen.
+In het Pools-Litouwse Gemenebest hadden de edelen vrij veel macht, terwijl de macht van de koning beperkt was. Hierdoor werd het land ook wel de ''Adelsrepubliek'' genoemd. Eerst zouden de nakomelingen van Sigismund de troon kregen. De koning stierf echter in 1572 en had geen kinderen. Hierdoor werd besloten dat het Pools-Litouwse Gemenebest een kiesmonarchie werd. De edelen zouden iedere keer een nieuwe koning kiezen, die zou blijven tot zijn dood.
 ===Gouden tijdperk===
+Uiteindelijk werd een nieuwe koning gekozen, namelijk [[Hendrik III van Frankrijk|Hendrik van Valois]] (de latere koning van Frankrijk). Hij werd een jaar later tot koning gekroond. De edelen kozen hem om goede banden te krijgen met Frankrijk en zo meer te kunnen handelen. Overigens vertrok Hendrik III een jaar later terug naar Frankrijk, waar hij tot koning van Frankrijk werd gekroond. De koning was het grootste gedeelte van zijn tijd buiten Polen-Litouwen. De beginjaren van het Pools-Litouwse Gemenebest worden ook wel het ''Gouden tijdperk'' genoemd. Hoewel het gemenebest goede banden met Frankrijk, kreeg het slechtere banden met het [[huis Habsburg]] (dat over het [[Heilige Roomse Rijk]] regeerde). Na de [[Lijflandse Oorlog]] wist Polen-Litouwen controle te krijgen over het [[Lijfland]]. Ook werd [[Riga]], een belangrijke handelspost, onderdeel van het rijk.
+In 1609 viel Polen-Litouwen Rusland binnen en wist zelfs een jaar later [[Moskou]] in te nemen voor twee jaar. Hoewel de Polen en Litouwers in 1612 uit Rusland verdreven werden, wisten zij veel land in het oosten te veroveren. Het zuidoosten werd tussen 1620 en 1621 veroverd door het [[Ottomaanse Rijk]]. Hoewel Polen en Litouwen de oorlog wonnen, werden zij verdreven uit [[Moldavië]]. Het gemenebest wist buiten de [[Dertigjarige Oorlog]] te blijven door neutraal te blijven. Tijdens deze periode beleefde voornamelijk Polen een culturele opleving. Deze tijd staat bekend om de kunstwerken en architectuur, die beide tot bloei kwamen.
 ===Problemen en opstanden===
+Aan het Gouden tijdperk kwam een einde toen koning [[Johan II Casimir van Polen|Johan II Casimir]] aan de macht kwam. De koning was vrij zwak en kon niet goed regeren. Hierdoor had het leger was tegenslagen en kwam er een einde aan de culturele bloei. Ook was Polen-Litouwen een heel erg divers land. Er woonden heel veel verschillende volkeren en mensen met verschillende religies. Na het Gouden tijdperk wilden deze groepen meer rechten of zelfbestuur. De meest uitgesproken groep waren de Oekraïners in het zuidwesten. Zij waren orthodox, maar de Orthodoxe kerk werd door de katholieken onderdrukt. In 1648 kwamen zij in opstand tegen de Poolse en katholieke onderdrukking. De Oekraïense leider [[Bohdan Chmelnytsky]] wilde zelfs dat Oekraïne onderdeel werd van Rusland. Naast Polen en edelen werden ook Joden slachtoffer van de opstand.
+In 1655 werd het gemenebest ook door Zweden binnengevallen. Ook werden veel gebieden ingenomen door het [[koninkrijk Pruisen]], dat een buurland van het Pools-Litouwse Gemenebest was. In het zuiden nam het Ottomaanse Rijk opnieuw gebieden in.
 ===De Verlichting===
+Tijdens de 18e eeuw ging de situatie in het Pools-Litouwse Gemenebest nog verder achteruit. Het land werd steeds instabieler en kwamen steeds meer conflicten tussen de verschillende volkeren. Hierdoor was het gemenebest in een burgeroorlog beland. Veel andere landen hadden veel invloed in de politiek van het land. Zij hoopten allemaal dat hun koningshuizen een koning konden leveren aan het gemenebest. Uiteindelijk werd [[August II van Polen|August II]], de keurvorst van Saksen, koning. Hij werd gesteund door Oostenrijk en door Rusland. Beide landen gaven veel geld aan de koning om hem gekozen te krijgen. Hierdoor ontstond een [[personele unie]] tussen het gemenebest en het [[keurvorstendom Saksen]]. Beide landen bleven echter zelfstandig. Na August II werden zijn familieleden tot koning gekozen. Hierdoor bleven het Saksische [[huis Wettin]] aan de macht.
+De Saksische koningen brachten de Verlichting naar Polen-Litouwen. In deze tijd kwam er een nieuwe culturele bloei, maar slechter als in het Gouden tijdperk. Tijdens de [[Grote Noordse Oorlog]] moest de koningen Polen-Litouwen ontvluchten, maar kwamen later weer terug. In 1733 brak de [[Poolse Successieoorlog]] uit, maar uiteindelijk werd in 1736 vrede getekend.
 ===Einde===
+Toch ging de staat van het land alsmaar achteruit. Tegen 1768 werd het gemenebest erg afhankelijk van Rusland. Veel Russen zagen hierdoor het gemenebest ook als onderdeel van hun land. De Russische tsarina [[Catharina de Grote]] breidde ook steeds haar macht uit. Tijdens de [[Poolse Delingen]] werd het Pools-Litouwse Gemenebest steeds opgedeeld tussen Oostenrijk, Pruisen en Rusland. Dit gebeurde in drie fases en in 1795 hield het land op met bestaan.
+Pas in 1918 wisten Polen en Litouwen weer onafhankelijk te worden, dit maal als onafhankelijke landen.
-==Koningen==
+==Koningen en groothertogen==
+* [[Sigismund II August van Polen|Sigismund II August]] (1569-1572)
+* [[Hendrik III van Frankrijk|Hendrik]] (1573-1575)
+* [[Stefanus Báthory|Stefanus]] (1575-1586)
+* [[Sigismund III van Polen|Sigismund III/IV]] (1586-1632)
+* [[Wladislaus IV van Polen|Wladislaus IV/II]] (1632-1648)
+* [[Jan II Casimir van Polen|Jan II Casimir]] (1648-1668)
+* [[Michaël Korybut Wiśniowiecki|Michaël]] (1668-1673)
+* [[Jan III Sobieski]] (1673-1674)
+* [[August II van Polen|August II]] (1674-1704)
+* [[Stanislaus Leszczyński|Stanislaus]] (1704-1709)
+* [[August II van Polen|August II]] (1709-1733)
+* [[August III van Polen|August III]] (1733-1763)
+* [[Stanislaus August Poniatowski|Stanislaus August]] (1764-1795)
+Sommige heersers hadden twee rangnummers. Dit komt doordat zij een ander rangnummer hadden in Litouwen als in Polen.
 [[Categorie:Geschiedenis van Polen]]
 [[Categorie:Geschiedenis van Litouwen]]