Spoken (Henrik Ibsen)

Spoken
Informatie
Alternatieve titel	Gengangere
Schrijver	Henrik Ibsen
Taal (origineel)	Deens
Land	Noorwegen
Genre	Tragedie Probleemstuk
Datum	20 mei 1882
Akte(s)	2
ISBN
Uitgeverij
Bijzonderheden
Online-tekst
Portaal Theater

Spoken (Deens: Gengangere) is toneelstuk geschreven door de Noorse toneelschrijver Henrik Ibsen. Ibsen schreef het toneelstuk in 1881 in het Deens. Het werd voor het eerst opgevoerd op 20 mei 1882 in de Amerikaanse stad Chicago. Spoken behoort tot een van zijn bekende toneelstukken. Andere beroemde toneelstukken van Ibsen zijn Een poppenhuis, Hedda Gabler en Peer Gynt.

Het toneelstuk gaat over de weduwe Helen Alving. Zij heeft een weeshuis opgericht na de dood van haar man. In haar huis woont zij samen met haar zoon, Oswald, en haar kamermeisje, Regina. Tijdens het toneelstuk worden steeds meer dingen uit het verleden duidelijk. Er worden dan ook enkele geheimen onthuld. Uiteindelijk worden de consequenties hiervan duidelijk. Ibsen spreekt in het toneelstuk over de gevolgen van seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA's) en euthanasie, wat in die tijd omstreden onderwerpen waren.

Ondanks de titel gebeurd er niets bovennatuurlijks in het toneelstuk. De naam Spoken verwijst dan ook naar zaken uit het verleden die terugkeren en invloed hebben op de toekomst.

Personages

• Helen Alving, een weduwe.
• Oswald Alving, een kunstschilder en haar zoon.
• Pastoor Manders, een vriend van mevrouw Alving.
• Jacob Engstrand, een klusjesman.
• Regina Engstrand, een kamermeisje.

Samenvatting

Let op! Hieronder staat de samenvatting van een verhaal. Soms is het niet leuk als je al weet hoe het verhaal afloopt!

Regina (staand) en mevrouw Helen Alving

Helen Alving is weduwe. Na de dood van haar man, kapitein Alving, besluit zij om weeshuis in zijn naam op te richten. Vanuit de woonkamer kan het weeshuis op de heuvel gezien worden. Kapitein Alving was niet trouw aan haar geweest. Hij had verschillende relaties met andere vrouwen. Desondanks besloot Helen om bij haar man te blijven. Ze was bang om een schandaal te veroorzaken en wilde haar zoon, Oswald, niet belasten.

Oswald is een tijd voor het begin van het toneelstuk teruggekeerd uit Parijs. Hij is kunstschilder en spendeert zijn tijd vooral boven in zijn kamer. Oswald heeft echter syfilis geërfd van zijn vader. Hij probeert dit geheim te houden voor zijn moeder, waardoor hij altijd boven is. Helen maakt zichzelf wijs dat hij aan het schilderen is of de dood van zijn vader berouwt. Oswald is ook verliefd op Regina, het kamermeisje.

De klusjesman Jacob Engstrand is getrouwd met de moeder van Regina. Toch was haar moeder al zwanger voordat zij getrouwd waren. Regina is hierdoor zijn eigen dochter, maar hij beschouwd haar wel zo. Jacob werkt in het weeshuis van mevrouw Alving, maar wil zijn eigen hostel voor zeemannen oprichten. Hij probeert Regina te overtuigen te stoppen met haar baan en hem te helpen. Regina weigert echter.

De avond voordat het weeshuis opengaat, komt pastoor Manders langs. Hij wil gezamenlijk bidden om te zorgen voor een goede opening. Diezelfde avond brandt het weeshuis echter af. Manders had haar eerder proberen te overtuigen geen weeshuis op te richten. Hier door zegt hij eigenlijk dat Helen niet gelovig genoeg is. Jacob onthult dat het de schuld van Manders is. Hij zou namelijk niet voorzichtig geweest zijn met een kaars. Jacob is bereid om de schuld op zich te nemen om de reputatie van Manders te redden. Manders gaat akkoord en helpt hem met het bouwen van zijn hostel. Uiteindelijk wordt die avond onthult dat Regina eigenlijk de geheime dochter is van kapitein Alving. Regina en Oswald zijn hierdoor halfbroer en halfzus van elkaar. Regina kan deze waarheid niet aan en besluit met haar vader mee te gaan.

Helen moet nu een zeer moeilijke beslissing nemen over haar zoon.

Hierdoor blijven Oswald en Helen alleen achter in het huis. Oswald onthult hierdoor het laatste geheim aan zijn moeder: Hij heeft syfilis en is in zijn laatste fase. Zijn moeder is bereid voor hem te zorgen, maar Oswald wil een waardige dood sterven. Syfilis tast in de laatste fase namelijk het zenuwstelsel aan, waardoor je waanbeelden krijgt. Hij vertelt zijn moeder dat hij een fatale hoeveelheid morfine heeft. Als hij deze zal innemen, zal hij sterven. Hij vraagt zijn moeder om deze hoeveelheid te injecteren. Helen gaat akkoord, maar wil dit alleen doen wanneer het nodig is (oftewel wanneer haar zoon niet meer bewust is).

Aan het einde van het toneelstuk gaat de zon op. Oswalds spraak begint steeds warriger te worden, waardoor duidelijk wordt dat de ziekte zich heeft doorgezet. Het toneelstuk eindigt met een Helen die een zeer moeilijke beslissing moet maken: Zal zij haar eigen zoon euthanasie geven (naar zijn wens) of niet. Hierdoor is er een open einde.

Achtergrondinformatie

Titelverklaring

Hoewel het toneelstuk Spoken heet, komen geen bovennatuurlijke wezens of "echte" spoken voor in het stuk. De Noors-Deense naam Gengangere heeft dan ook dubbele betekenis. In het Noors en het Deens betekent dit niet alleen Spoken, maar ook "zaken uit het verleden die invloed hebben op het heden".

Het keuzes uit het verleden zijn spreekwoordelijke geesten die invloed hebben op het heden. Tijdens het toneelstuk worden de geheimen onthult.

Thema's

De beroemde Noorse kunstschilder Edvard Munch maakte ook schilderijen en tekeningen voor de sets van Spoken.

In het toneelstuk komen de volgende thema's voor:

• Reputatie en moraal: Mensen die aan de normen en waarden (de moraal) van een samenleving voldoen hebben een goede reputatie. Toch hoeft dit niet altijd zou te zijn. In Spoken hebben veel personages immorele dingen gedaan, maar hebben nog steeds een goede reputatie. Een voorbeeld is kapitein Alving. Hij had verschillende buitenechtelijke relaties, maar deze zijn altijd verzwegen geweest. Zo stuurde ze haar zoon weg en verzweeg ze tegen pastoor Manders (maar deze vermoed het toch). Mevrouw Alving probeerde hierdoor haar reputatie te redden. Uiteindelijk blijkt niemand hierdoor gelukkig te worden. Ibsen waarschuwt het publiek om vooral niet je reputatie te verkiezen over geluk.
• Zelfopoffering: In het toneelstuk kiest mevrouw Alving ervoor om haar eigen geluk op te offeren. Ze houdt de reputatie van haar man in stand. Ook gaat akkoord met de wensen van haar zoon voor zijn euthanasie. Beide beslissingen maken haar erg ongelukkig. Zij ziet dit als haar taak, maar in feite offert zij zichzelf op. Aan het einde van het toneelstuk wordt ze geconfronteerd met de staat waarin haar zoon verkeerd. Zij ziet zijn levenloze lichaam en moet (overtroffen door de horror) een beslissing nemen.
• Het verleden: Beslissingen uit het verleden hebben invloed op het heden. Op één avond wordt het leven van mevrouw Alving overhoop gegooid. Het geheim van haar man komt uit en haar weeshuis brandt af. Regina ontdekt haar echte vader en dat zij eigenlijk verliefd was op haar broer. Ook maakt Oswald zijn ziekte bekend. Hoewel dit allemaal plots lijkt, zijn de oorzaken lang in het verleden gebeurd. Zo wordt in het toneelstuk gesuggereerd dat Oswald zijn syfilis van zijn vader geërfd weet (wat overigens niet kan, aangezien syfilis niet erfelijk is). Toch kan deze erfelijke ziekte als symbool gezien worden. Door zijn vaders daden moet Oswald nu lijden. Beslissingen uit het verleden zweven als geesten over het heden.

Controverse

Een foto van de Zweedse opvoering uit 1883.

Spoken was een enorm controversieel stuk in Scandinavië. Dit betekent dat er veel ophef was over de tekst toen Ibsen deze uitbracht. Bij benaderde verschillende toneelhuizen in Noorwegen, Zweden en Denemarken voor de première. Alle theaterhuizen wezen zijn script af. Ook elders in Europa kon hij geen geschikt huis vinden. Ibsen besloot het toneelstuk eerst te publiceren en later pas in première te brengen. Zijn eerste oplage bestond uit 10.000 kopieën. Ibsen kreeg veel kritiek op het toneelstuk. De tweede oplage zou pas in 1894 verschijnen.

Wat was er dan zo omstreden aan het toneelstuk? In het toneelstuk wordt gesproken over seksueel overdraagbare aandoeningen. Aan het einde van de 19e eeuw was dit een taboe (een verboden onderwerp). Mensen met zo'n aandoening werden als immoreel gezien. Het hebben van een SOA werd namelijk gezien als een schandaal. Het was een teken dat je ontrouw was geweest en losbandig leefde. Ook het onderwerp euthanasie was zeer omstreden. De kerk had immers zeer veel invloed in Europa.

Ibsen hield daarom zijn première in 1882 in de Amerikaanse stad Chicago. Hij maakte gebruik van een cast bestaande uit Deense en Noorse spelers. Het stuk werd ook in het Deens opgevoerd (het Noors werd toen nog als Deens dialect gezien). In Chicago en omgeving woonden ook een heleboel Scandinavische immigranten. Zij mochten als eerste het toneelstuk zien. In 1883 werd het toneelstuk voor het eerst getoond in Zweden en later dat jaar ook in Noorwegen.

Verfilming

Van het toneelstuk zijn drie geluidloze films gemaakt; twee films in 1915 en eentje in 1918. In 1987 maakte de BBC een televisiefilm van het toneelstuk. In 2014 werd een nieuwe versie gemaakt.

Weetjes

• In 1898 werd Ibsen uitgenodigd om te dineren bij Noors-Zweedse koning Oscar II. Noorwegen had toentertijd nog dezelfde koning als Zweden (de unie tussen Zweden en Noorwegen). Koning Oscar II zei dat Spoken een verschrikkelijk stuk was en vroeg zich af hoe Ibsen zou iets kon schrijven. Ibsen antwoordde met: "Sire, ik moest het schrijven".