Koning Oedipus

Koning Oedipus
Informatie
Alternatieve titel	Οἰδίπους Τύραννος
Schrijver	Sophocles
Taal (origineel)	Oudgrieks
Land
Genre	Tragedie
Datum	ca. 429-425 v.Chr.
Akte(s)
ISBN
Uitgeverij
Bijzonderheden
Online-tekst
Portaal Theater

Koning Oedipus (ook bekend onder de Latijnse naam Oedipus Rex of Oedipus Tyrannus) is een tragedie van de Griekse toneelschrijver Sophocles. Het is een van de beroemdste toneelstukken uit de klassieke Oudheid. Ook is het een typisch voorbeeld van een Griekse tragedie. De eerste opvoering van het toneelstuk vond plaats ergens tussen 429 en 425 v.Chr. in Athene.

Het toneelstuk is gebaseerd op de Griekse mythe van Oedipus. Oedipus is inmiddels koning van Thebe. Hij probeert te achterhalen wie zijn voorganger, koning Laios, vermoord heeft. Ondertussen maakt hij zich druk over een orakel. Volgens deze voorspelling zal Oedipus zijn eigen vader op een dag vermoorden.

Koning Oedipus is het eerste toneelstuk uit de Thebaanse cyclus. Ook Oedipus te Colonus en Antigone behoren tot deze cyclus.

Personages

Hieronder volgt een overzicht van de personages in dit toneelstuk:

• Oedipus, koning van Thebe
• Iocaste, moeder en vrouw van Oedipus
• Creon, broer van Iocaste
• Tiresias, blinde ziener
• Thebaanse raadsleden (koor)
• Priester van Zeus
• Korinthische bode
• Bediende van Laius
• Bode

Samenvatting

Let op! Hieronder staat de samenvatting van een verhaal. Soms is het niet leuk als je al weet hoe het verhaal afloopt!

Louis Bouwmeester in zijn rol als koning Oedipus rond 1896

Oedipus is al ongeveer 10 jaar koning van Thebe. Hij werd gekroond tot koning nadat hij Thebe bevrijdde van de Sfinx (een monster). De oude koning van Thebe, Laius, werd kort daarvoor vermoord door een onbekende. Oedipus trouwde daarom ook met zijn vrouw, Iocaste. Tien jaar later is er een nieuw probleem. In de stad is de pest (een ziekte) uitgebroken. De bevolking komt wanhopig naar zijn paleis om te vragen om bevrijding. Hij stuurt Creon, de broer van Iocaste, naar het orakel van Apollo. Hij komt terug met de boodschap dat de pest zal stoppen als de moordenaar van Laius gevonden is.

Hierdoor besluit Oedipus de blinde ziener Tiresias in te schakelen. Na veel aandringen vertelt hij dat Oedipus de moordenaar is van Laius. Oedipus is verontwaardigd en woest. Hij denkt zelfs dat er een complot tegen hem gaande is. Hij gelooft dat Creon de troon van hem wil afpakken. Iocaste kan nog net ingrijpen. Zij vertelt dat een orakel niet altijd waar hoeft te zijn. Jaren geleden had een orakel namelijk verteld dat Oedipus op een dag zijn vader zou vermoorden en kinderen zou hebben met zijn eigen moeder. Na het horen van dit orakel ontvluchtte Oedipus zijn huis in Korinthe en verhuisde naar Thebe. Hoewel Oedipus enigszins gerustgesteld is, is hij nog steeds bang dat het orakel uitkomt.

Niet veel later komt een boodschapper uit Korinthe. Hij vertelt dat Oedipus' vader, koning Polybus, overleden is aan de natuurlijke oorzaak (ouderdom en ziekte). Oedipus ziet dit als bewijs dat het orakel ernaast zat. De bevolking van Korinthe wil hem kronen als koning. Toch weigert Oedipus om terug te keren naar Korinthe zolang zijn moeder, Merope, nog leeft. Het tweede deel van de voorspelling zou immers nog steeds uitkomen. De boodschapper zegt dat hij niet bang moet zijn. Koning Polybus en koningin Merope zijn immers niet zijn echte ouders. Hij is namelijk als baby in de bergen van Thebe gevonden. Polybus en Merope adopteerden hem, aangezien zij zelf geen kinderen konden krijgen. Ze hebben Oedipus dit echter nooit verteld.

Een herder bevestigd het verhaal. Hij vertelt ook dat Iocaste hem ooit de opdracht gaf om een van haar kinderen naar de bergen van Thebe te brengen. Iocaste gaf deze opdracht nadat haar man, Laius, in een orakel te horen kreeg dat hij door zijn eigen zoon hem zou vermoorden. Oedipus maakt bekend dat hij 10 jaar geleden op weg naar Thebe een onbekende man (Laius) heeft vermoord. Hierdoor wordt duidelijk dat het orakel al 10 jaar geleden gebeurd is. Laius is Oedipus' vader en Iocaste is Oedipus' moeder. De kinderen van Oedipus zijn hierdoor ook zijn eigen broers en zussen. Doordat de waarheid nu onthult is, is de pest in Thebe opgehouden. Iocaste kan deze waarheid niet aan, waardoor zij zich terugtrekt en zelfmoord pleegt. Oedipus, bevangen van woede en schaamte, krabt zijn ogen uit, waardoor hij blind wordt. Hij draagt de troon over aan Creon en wordt verbannen uit Thebe.

Thema's

Noodlot en vrije wil

Het orakel

In de Oude Griekenland geloofde men dat de goden en sommige personen (zieners) die toekomst konden zien. Er waren orakels waar toekomstvoorspellingen vandaan kwamen. In het toneelstuk spelen verschillende orakels een rol. Laius hoort dat zijn zoon hem op een dag komt vermoorden, waardoor hij en zijn vrouw zijn zoon naar de bergen van Thebe laten brengen. Oedipus hoort dat hij zijn vader op een dag zal vermoorden en besluit Korinthe te verlaten. Tenslotte is er nog een derde orakel, wat vertelt dat de pest in Thebe ophoudt als de moordenaar van Laius bekend is.

Alle drie de orakels komen uit, hoewel men zich tegen de eerste twee probeert te verzetten. De vraag is of Oedipus echt een eigen keuze had. Kon hij iets aan het orakel veranderden of stond dit al vast van tevoren? Dit leidt tot een nieuwe vraag: Hebben wij een vrije wil? Kunnen wij zelf acties ondernemen om ons lot te bepalen? Of bepaald het noodlot dingen voor ons (en hebben wij dus geen eigen wil)? In het toneelstuk probeert Oedipus zich tegen het orakel te verzetten, maar uiteindelijk blijkt dit al jaren geleden uitgekomen te zijn. Kon Oedipus voorkomen dat hij onbewust zijn eigen vader vermoordde en onbewust zijn eigen moeder trouwde?

Schuld en schaamte

Een scène uit Koning Oedipus

Door Oedipus' (onbewuste) actie moet heel Thebe leiden. Oedipus probeert de moordenaar te vinden om hem te berechten. Schuld wordt daarom gekoppeld aan de rechtspraak. Toch kan schuld ook iets emotioneels zijn. Kun je alleen schuldig zijn als je iets strafbaars doet? Ben je altijd schuldig als je iets strafbaars doet? Ook als je dit onbewust doet?

In het toneelstuk zijn zowel Oedipus als Iocasta zich onbewust hiervan. Toch zijn zij rechtelijk gezien schuldig. Zij hebben namelijk twee belangrijke regels overtreden: Het vermoorden van je eigen vader (vadermoord) en het krijgen van kinderen met je eigen zoon/moeder (incest). Dit brengt hen een hoop schaamte. Oedipus krabt zijn eigen ogen uit, terwijl Iocaste zelfmoord pleegt. De schaamte is voor beide te veel.

Blindheid en inzicht

Oedipus staat bekend als goede koning. Hij is erg slim, heeft de stad gered en een nieuw leven ingeblazen. Toch ziet hij niet de waarheid van zijn eigen leven. Zij is (spreekwoordelijk) blind voor de waarheid. De blinde ziener Tiresias vertelt Oedipus de waarheid, maar Oedipus wil dit niet geloven. Tiresias blijkt aan het einde van het toneelstuk gelijk te hebben gehad.

Zodra Oedipus de waarheid hoort, krabt hij zijn eigen ogen uit. Hij is nu letterlijk blind. Desondanks is hij niet meer blind voor de waarheid. Oedipus krijgt hierdoor ook de mogelijkheid om voorspellingen te doen. Hij wordt zelf een ziener. Dit laatste speelt een rol in het tweede deel: Oedipus te Colonus.

Ontvangst en invloed

In het algemeen wordt Koning Oedipus gezien als een van de belangrijkste toneelstukken uit de Griekse oudheid. Het wordt gezien als typisch voorbeeld van een Griekse tragedie. Nog altijd wordt het toneelstuk regelmatig opgevoerd. Door de eeuwen heen had het toneelstuk een grote invloed op (toneel)schrijvers en filosofen. Hieronder worden drie van die filosofen besproken: Aristoteles, Friedrich Nietzsche en Sigmund Freud.

Aristoteles: Poëtica

Een voorstelling van het toneelstuk in Batavia in Nederlands-Indië.

De Griekse filosoof Aristoteles schreef in zijn Poëtica regels op voor de perfecte tragedie en de perfecte komedie. Tegenwoordig is slechts de helft van deze tekst bewaard gebleven. We hebben enkel nog het deel over de tragedie; het deel over de komedie is verloren gegaan.

Volgens Aristoteles was Koning Oedipus van Sophocles het meest perfecte voorbeeld van een tragedie. In zijn werk gebruikt hij Koning Oedipus dan ook als voorbeeld. Het toneelstuk voldoet bijvoorbeeld aan de volgende drie regels:

• Katharsis (zuivering): Een goede tragedie moet zorgen voor verdriet, medelijden en angst bij het publiek. Aristoteles zag dit als zuivering van de ziel. Na het huilen voel je je namelijk een stuk beter. Er is weer plek voor positieve emoties. Je ziel is gezuiverd. Koning Oedipus was volgens Aristoteles in staat om dit te doen.
• Hamartia (karakterfout): Een tragisch personage is niet perfect. Er moest een fout zijn in het personage. Deze fout zorgt ervoor dat de tragische gebeurtenissen in gang gezet worden. Koning Oedipus heeft zowel goede als slechte eigenschappen. Hij is erg slim en kan goed besturen. Toch is hij blind voor de waarheid die recht voor zijn neus ligt. Door deze blindheid maakt hij uiteindelijk de fout die probeert te voorkomen: Hij vermoordt (onbewust) zijn vader en heeft kinderen met zijn moeder.
• Peripeteia (omslagpunt): In een goede tragedie moet een onverwachte omslag zitten. Dit hangt samen met het begrip agnitio (het personage ontdekt of erkent iets, waarvan hij/zij zich eerder niet bewust was. In het toneelstuk komt een boodschapper uit Korinthe om te vertellen dat Oedipus' vader overleden is. Oedipus is enigszins gelukkig, aangezien dit betekent dat het orakel niet uitgekomen is. Toch slaat deze situatie om wanneer de bode hem vertelt dat koning Polybus helemaal niet Oedipus' echte vader is. De sfeer slaat om van gelukkig naar ongelukkig en Oedipus ontdekt iets wat hij eerst niet wist. Vanaf dwaalt het toneelstuk af in een tragisch einde.

Nietzsche: De geboorte van de tragedie

Een moderne opvoering van het toneelstuk in Madrid in 2011

In 1872 publiceerde de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche zijn eerste belangrijke werk: De geboorte van de tragedie. In dit werk analyseert Nietzsche hoe de Griekse tragedie tot stond is gekomen en tenslotte ook ten order gegaan is.

In het boek ziet Nietzsche Koning Oedipus als het hoogtepunt van de Griekse tragedie. De Griekse tragedie was volgens Nietzsche bijzonder sterk en een cultureel hoogtepunt. Waarom? Volgens Nietzsche combineerde de Griekse tragedie het apollinische (beheerste kunst met vorm) met het dionysische (chaotische kunst zonder vorm). De Griekse tragedie had zowel apollinische elementen (zoals gesproken tekst) als dionysische elementen (zoals het koor).

Koning Oedipus is hier een goed voorbeeld van. In het toneelstuk is er ook een koor aanwezig. In de Griekse oudheid was het koor anders dan in moderne tragedies. Tegenwoordig is een koor enkel voor achtergrondmuziek. In de Griekse oudheid speelde het koor mee in het toneelstuk zelf. De koorleden praten met de personages, geven hun mening en trekken conclusies. Dit koor zorgde ervoor Nietzsche voor dat de Griekse tragedie zo krachtig was.

Freud: Oedipuscomplex

De Oostenrijkse psycholoog Sigmund Freud gebruikte het toneelstuk (en de mythe) in 1899 voor zijn boek De droomduiding. In dit boek bestudeert Freud niet alleen dromen, maar ook psychologische ideeën en ziekten. Een van Freuds bekendste ideeën is het Oedipuscomplex. Dit complex is vernoemd naar de mythe van Oedipus. Freud verwijst in zijn boek naar het toneelstuk Koning Oedipus van Sophocles.

Wat is het oedipuscomplex? Het is een concept uit de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Volgens Freud voelen jongeren zich aangetrokken tot de ouder van het tegenovergestelde geslacht. Hij geloofde dat dit vooral bij jongens aanwezig was. Zij zien hun vader als rivaal. Zij voelen zich aangetrokken tot hun moeder. Freud verbond dit aan seksualiteit en instinkt. In Koning Oedipus is dit complex aanwezig: Oedipus vermoordt zijn eigen vader (een rivaal) en trouwt zijn eigen moeder. Volgens Freud leidt dit bij jongen later tot schuldgevoelens.

Verfilmingen en adaptaties

Koning Oedipus is verschillende keren verfilmd. De bekendste verfilming is Oedipus the King uit 1968. Deze film is opgenomen in Griekenland. In de hoofdrollen spelen Christopher Plummer (als Oedipus), Lilli Palmer (als Iocaste) en Orson Welles (als Tiserias). Het toneelstuk is ook verfilmd in 1957 en 1967. In 1968 werd een versie van het toneelstuk opgenomen door de BBC.

De Russische componist Igor Stravinsky schreef een opera over het toneelstuk. Deze ging in 1927 in Parijs in première.

Link

• Een Nederlandse vertaling van Koning Oedipus (door Evert Straat).

Bronnen

• (en) De tekst via Project Gutenberg
• (en) Thema's uit Oedipus Rex via litcharts (gecontroleerd)
• (en) Passages uit "Poetics" van Aristoteles (Everyman's Library)
• (en) Passages uit "The Birth of Tragedy" van Friedrich Nietzsche (Project Gutenberg)
• (en) Arnott, W. Geoffrey (1984). "Nietzsche's View of Greek Tragedy". Arethusa (vol. 17, no.2).
• Visser, Yuri (21 juni 2022). "Oedipus (Oidipous) en het oedipuscomplex". Historiek.