Frederik II Hohenstaufen

Frederik II Hohenstaufen
Details
Vader	Hendrik VI van het Heilige Roomse Rijk
Moeder	Constanza van Altavilla
Geboren	26 december 1194, Jesi
Overleden	13 december 1250, Castelfiorentino
Echtgenotes
Constance van Aragon (getrouwd: 1209-1222) Yolande van Brienne (getrouwd: 1225-1228) Isabella van Engeland (getrouwd: 1235-1241) Bianca Lancia (getrouwd: rond 1250)
Kinderen
Hendrik VII Koenraad IV Manfred En nog meer (lijst)
Titels
Heilige Roomse Rijk Koninkrijk Jeruzalem Koninkrijk Sicilië
Portaal Geschiedenis

Levensloop van Frederik II Hohenstaufen
Datum	Gebeurtenis	Leeftijd
26 december 1194	Frederik II wordt geboren	0
28 september 1197	Hendrik VI sterft	2
17 mei 1198	Frederik II wordt gekroond tot koning van Sicilië	3
27 november 1198	Constanza van Altavilla sterft	3
15 augustus 1209	Huwelijk met Constance van Aragon	14
25 juli 1215	Kroning tot koning van Duitsland	20
22 november 1220	Kroning tot keizer van het Heilige Roomse Rijk	25
23 juli 1222	Constance van Aragon sterft	27
augustus en november 1225	Huwelijk met Yolande van Brienne; Frederik II wordt koning van Jeruzalem	30
2 mei 1228	Yolande van Brienne sterft	33
18 februari 1229	Frederik II krijgt het Heilige Land in handen	34
15 juli 1235	Huwelijk met Isabella van Engeland	40
1 december 1241	Isabella van Engeland sterft	46
10 februari 1242	Hendrik VII sterft	47
13 december 1250	Frederik II overlijdt aan dysenterie	55

Fredrik II Hohenstaufen, bijgenaamd Stupor Mundi (Latijn, Nederlandse vertaling: verbazing van de wereld), was een keizer van het Heilige Roomse Rijk, en de koning van het Koninkrijk Sicilië en het Koninkrijk Jeruzalem. Onder zijn keizerschap behaalde het Heilige Roomse Rijk het toppunt.

Voorouders

Frederik II stamt af van twee zeer belangrijke families uit de middeleeuwen, het Duitse Huis Hohenstaufen en Siciliaanse Huis Hauteville (in die tijd al verbasterd naar Altavilla). In eerste instantie waren zijn directe voorouders alleen gekozen om met elkaar te trouwen, om ervoor te zorgen dat de twee families in vrede zouden blijven en om hun eigen macht te versterken. Door ontzettend veel toeval vielen toch een voor een de andere mensen uit de familie af, en bleef alleen Frederik II over. Hij kreeg dus van beide families de titels, keizer van het Heilige Roomse Rijk en koning van Sicilië. In de volgende tussenkopjes lees je hoe dat ging.

Huis Hohenstaufen, Heilige Roomse Rijk

Aan zijn vaders kant was Frederik II kleinzoon van de beroemde Frederik Barbarossa (1122-1190), hij stond bekend als een van de machtigste en sterkste leider die Duitsland ooit heeft gekend. Frederik Barbarossa was getrouwd met Beatrix I van Bourgondië. Samen hadden zij maar liefst 11 kinderen. Hieronder was ook Hendrik VI, de vader van Frederik II Hohenstaufen. Hendrik leek nooit een belangrijk persoon te kunnen worden, hij was namelijk de tweede, en niet de eerste zoon, van Frederik Barbarossa.

Maar Hendrik VI had 'geluk'; zijn oudere broer, wie Frederik heette, stierf in 1170 al op zesjarige leeftijd. Zo bleef Hendrik VI over als erfgenaam. Hoewel je in het Heilige Roomse Rijk officieel gekozen moest worden door andere vorsten, had je als wettige erfgenaam van de vorige keizer een groot voordeel. Zo ging het ook, en Hendrik VI werd keizer van het Heilige Roomse Rijk. Hij trouwde in 1184 met Constanza van Altavilla. Toen Hendrik VI, die toen maar 32 was, onverwacht op 28 september 1197 stierf, bleef Frederik II als zijn enige zoon over als erfgenaam. Frederik II was nog maar twee, en werd wel gekozen tot keizer, zijn moeder liet de aanspraak op de titel namelijk vallen, en er brak, bij gebrek aan goede opvolger, in het Heilige Roomse Rijk een tijd van onrust uit.

Huis Hauteville, Koninkrijk Sicilië

Aan zijn moeders kant was Frederik II de kleinzoon van Rogier II (1095-1154). Rogier II was de eerste koning van Sicilië, en is een afstammeling van de Normandiërs die Zuid-Italië en Sicilië halverwege de 11e eeuw binnenvielen. Uit zijn huwelijk met Beatrix van Rethel werd in 1154, acht maanden nadat Rogier II was overleden, Constanza van Altavilla geboren. Constanza had maar liefst vier oudere broers, maar ook zij had 'geluk'; drie van haar broers waren al overleden voordat Rogier II overleed, wat alleen haar en één van haar broers, Willem I wettige erfgenamen maakte. Inmiddels trouwde Constanza in 1184 met Hendrik VI.

Willem I werd de vader van de volgende Siciliaanse koning, Willem II, en het leek erop dat Willem II de stamboom van Huis Hauteville gemakkelijk door kon zetten. Maar Willem II stierf in 1189 plots, en toen was echt alleen Constanza over als erfgenaam. Zij werd zo de koningin van Sicilië, en Hendrik VI de koning van Sicilië. Mochten zij nog kinderen krijgen, dan zou dat kind de wettige erfgenaam van én het Koninkrijk Sicilië én van het Heilige Roomse Rijk zijn. Die kans was echter heel klein aan het worden. Constanza was al 40, een leeftijd die in de middeleeuwen als buitengewoon werd gezien om nog zwanger te kunnen worden. Dat gebeurde toch, en in 1194 werd Frederik II geboren. Na de dood van Hendrik VI nam de tweejarige Frederik II wél Sicilië over, als enige wettige erfgenaam. Constanza overleed slechts een jaar later, op 27 november 1198, al weer.

Jeugd

Een tekening van Frederiks geboorte.

Frederik werd op 26 december 1194 in de Italiaanse stad Jesi geboren. In die tijd was Jesi een deel van het Heilige Roomse Rijk. De vader van Frederik II, Hendrik VI, was er niet bij. Dat kwam omdat er in Sicilië een instabiele periode was, er was namelijk een opstand tegen keizer Hendrik VI. Dat kwam omdat Hendrik VI nogal weinig moest hebben van de Sicilianen, en vanzelf werd dat andersom ook zo. Om dezelfde reden werd Frederik II na zijn geboorte in plaats van naar het Siciliaanse hof naar Foligno gebracht, een stad in Centraal-Italië. In mei 1195 zag Hendrik VI voor het eerst zijn zoon, nadat hij de opstand in Sicilië had onderdrukt en richting Duitsland ging om een kruistocht voor te bereiden. Frederik II werd in november 1196 gedoopt in het Centraal-Italiaanse Assisi. Om die reden werd hij vanaf toen gezien als de wettige erfgenaam van het Koninkrijk Duitsland, en werd hij door de Duitse vorsten gekozen als toekomstige keizer en opvolger van zijn vader. Zo liep het echter niet, nadat Hendrik VI op 28 september 1197 plots stierf, ging Constanza met Frederik II weg uit Foligno. Constanza blokkeerde zo dat de Duitse vorsten de tweejarige mee konden nemen en tot keizer te kronen. Iets meer dan een half jaar later werd Frederik II wel gekroond tot koning van Sicilië, onafhankelijk van het Heilige Roomse Rijk.

Koningschap over Sicilië

Op 17 mei 1198 werd Frederik II gekroond tot koning van Sicilië. Zijn jeugdtijd als koning kende vele problemen. Allereerst had hij geen vader, broers of zussen. Tot overmaat van ramp overleed Constanza Hauteville op 27 november 1198. Nu bleef Frederik helemaal alleen achter. De driejarige Frederik II kwam onder bescherming te staan van de paus, Innocentius III. De paus zelf had weinig tijd voor het kind en stuurde zo nu en dan een geestelijke om Frederik II onder invloed te houden. De paus probeerde, door invloed op Frederik II uit te oefenen, ervoor te zorgen dat Frederik II nooit zou proberen het Heilige Roomse Rijk te veroveren als hij groot werd. De paus wilde namelijk voorkomen dat zijn Pauselijke Staat door één leider omcirkeld zou worden.

Door de jaren heen werd Sicilië meerdere keren van binnenuit en van buitenaf aangevallen. Allereerst begon in 1200 een aanval van Markwaard van Annweiler. Hij probeerde van 1200 tot 1202 het land te veroveren, dit deed hij om een grote invloed over Frederik II te kunnen afdwingen. In 1201 nam hij Frederik II gevangen, nadat Frederik II werd verraden in Palermo. Hij kreeg bijna heel Zuid-Italië en de eilanden die ook tot Sicilië behoorden in handen, maar in september 1202 stierf hij aan nierstenen. Markwaards aanval werd doorgezet door Willem van Capparone, die toen een paar jaar lang Frederik II onder invloed kreeg, maar in 1206 al uit het koninkrijk werd verdreven.

In 1208 werd Frederik II 14, in die tijd was je vanaf dan volwassen. Vanaf toen was hij los van alle invloed van de paus of andere regenten. En nog geen half jaar later begon hij al met het aanvallen van gebieden die hij tijdens zijn jeugd had verloren aan Duitse leiders.

Volwassen tijd

Op zijn veertiende was Frederik II dus al volwassen, en vrijwel direct, in maart 1209, begon hij met het aanvallen van verloren gebieden. Op 15 augustus 1209 trouwde hij met Constance van Aragon, die twee keer zo oud was als Frederik zelf. Als geschenk voor het huwelijk kreeg Frederik II meteen 500 soldaten, maar die stierven allemaal bijna meteen aan ziektes.

In de zomer van 1210 werd het weer gevaarlijk voor Frederik II. De kersverse keizer van het Heilige Roomse Rijk, Otto IV, begon een aanval op Sicilië. Hij veroverde razendsnel een groot deel van Zuid-Italië. Maar wederom had Frederik II ontzettend geluk. Allereerst werd Otto IV door de paus in de ban gedaan, in die tijd de grootste straf die er was, waardoor hij niet meer normaal mee kon doen aan de samenleving. De paus deed dat omdat Otto IV had gezworen nooit Sicilië aan te vallen. De aanval stopte helemaal toen de Duitse vorsten Frederik II kozen tot nieuwe koning van Duitsland. Otto IV moest wel terugkeren naar zijn rijk om ervoor te zorgen dat hij de titel niet zou verliezen. Op 11 maart 1212 vertrok Frederik II zelf ook naar het Heilige Roomse Rijk, om het keizerschap van Otto IV over te nemen.

Weg naar Heilig Rooms Keizer

Het Heilige Roomse Rijk in de tijd van Frederik II. Het Heilige Roomse rijk is met een rode lijn omcirkeld, het Koninkrijk Sicilië ligt rozegekleurd ten zuiden van het rijk. De Pauselijke Staat ligt daarboven in het paars.

Arabieren op oorlogspad.

In januari 1212 werd Frederik II uitgenodigd door de Duitse vorsten om naar Duitsland te komen, om daar koning en keizer te worden. Op 11 maart vertrok Frederik II dan ook. De paus stond niet toe dat het Heilige Roomse Rijk en het Koninkrijk Sicilië in de handen van één persoon zouden vallen. Daarom kroonde Frederik kort voor zijn vertrek zijn zoon Hendrik tot koning van Sicilië. Op 15 september bereikt Frederik II de belangrijke Duitse stad Konstanz, hij is Otto IV net iets voor, wat ervoor zorgde dat Frederik II nu een hele mooie positie had in Duitsland. In de jaren erop zegt Frederik veel gebieden toe aan Duitse vorsten die Otto IV steunden. Dat zorgde ervoor dat Frederiks populariteit groeide, en Otto IV steeds zwakker werd. Op 27 juli 1214 kwam voor Otto IV de genadeslag. Hij verloor een belangrijk gevecht tegen Frankrijk, een bondgenoot van Frederik II. Op 25 juli wordt Frederik II dan ook gekroond tot Koning van Duitsland. In de zes jaar erop hoefde niet veel te gebeuren, Otto IV stierf op 19 mei 1218, vermoedelijk pleegde hij zelfmoord vanwege het verlies van zijn titels. Nu stonden alle Duitse vorsten aan de kant van Frederik II, en op 22 november 1220 werd hij gekroond tot Keizer van het Heilige Roomse Rijk.

Toen Frederik II terugkwam in Sicilië was het daar een rommeltje. Verschillende Arabieren waren in opstand gekomen op het eiland Sicilië. Hij begon een campagne om het gebied te heroveren. Hij kwam erg ver, maar toen overleed zijn vrouw, Constance op 23 juni 1222. Hierdoor kwam de aanval een tijdje stil te liggen en veroverden de Arabieren weer wat gebied. In augustus, datzelfde jaar nog, wist Frederik II echter het hoofd van de opstand gevangen te nemen. De man en zijn zoons werden gelijk aan de galg gehangen. Door al die gevechten had Frederik II de uiterste datum voor een nieuwe kruistocht al overschreden, maar de paus en hij sproken al snel een nieuwe datum af. Het gedoe met de Arabieren was nog niet afgelopen, maar Frederik II had een slimme oplossing. Hij liet vanaf 1224 de Arabieren op Sicilië naar het vasteland verplaatsen. Daar kregen de Arabieren meer rechten en meer onafhankelijkheid dan voorheen. De Arabieren waren nu tevreden en het gevaar werd afgewend.

'Kruistocht' naar Jeruzalem

Onderhandelingen tussen Frederik II en de moslims bij Jeruzalem.

Het lukte Frederik II echter helemaal niet om die nieuwe datum na te komen. Frederik raakte al snel in een conflict met stadstaten in het noorden van Italië. Er werd later afgesproken dat de uiterste mogelijke datum voor de kruistocht 15 augustus 1227 zou zijn. In augustus 1225 trouwde Frederik met Yolande van Brienne, de koningin van Jeruzalem. Het koninkrijk Jeruzalem was op dat moment niks anders dan een klein overblijfsel van het rijk dat na de eerste kruistocht werd opgericht, en het had ook de controle over de stad Jeruzalem niet meer. Meteen dat jaar, op 9 november, werd Frederik II tot koning van Jeruzalem gekroond.

In 1227 begon Frederik II met onderhandelen met de sultan van Egypte. Ook zou de echte kruistocht tegen Egypte dat jaar moeten beginnen. Toen Frederik II op het punt stond te vertrekken werden hij en zijn leger ziek. Frederik II werd meteen door de paus in de ban gedaan. Frederik II wist echter wel op een andere manier Jeruzalem in handen te krijgen. In 1228 vertrok hij met een leger via Cyprus naar zijn Koninkrijk Jeruzalem. Nog daarvoor, op 2 mei, overleed Yolande van Brienne, waardoor Frederik II nu de titel voor zichzelf had. De paus had inmiddels genoeg van Frederiks gedrag, en trok met zijn leger Sicilië binnen. Het duurde echter een tijdje voordat de pauselijke legers ook werkelijk een belangrijke plek wisten te veroveren. De onderhandelingen met de sultan waren inmiddels aan hun einde aan het komen. Frederik II had met een aanval op Egypte gedreigd, en heel wat geschenken aan de sultan gegeven. Op 18 februari 1229 werd het Verdrag van Akko gesloten: Frederik II kreeg de stad Jeruzalem en nog wat andere belangrijke plaatsen in handen. Hij had zonder kruistocht, en ondanks dat hij in de ban was, toch Jeruzalem 'veroverd'.

Problemen in Italië

Terwijl Frederik II vertrokken was grepen de paus en heel wat anderen de kans. De paus verklaarde Frederik II een 'leerling van Mohammed' en trok met zijn leger Zuid-Italië binnen. Heel veel mensen die bij de geestelijkheid hoorden hadden inmiddels het volk van Sicilië en Zuid-Italië wijsgemaakt dat Frederik II overleden was. Daarom konden de paus en anderen vrij makkelijk grote delen van Zuid-Italië veroveren. Op 10 juni 1229 kwam Frederik II echter terug naar zijn land. Zijn vijanden waren zo geschokt dat Frederik II de tijd had om zijn leger weer te verzamelen. Frederik II had nog meer geluk toen een groot leger van Duitsers op kruistocht wegens een storm ook in Sicilië aankwam, en Frederiks kant kozen. Frederik heroverde snel gebied en had geen genade voor de opstandige steden, de paus was daardoor erg onder de indruk, en koos ervoor om met Frederik II te gaan onderhandelen. Op 10 november werd Frederik II weer uit de ban gehaald.

Problemen met zijn zoon

Hendrik VII, zoon van Frederik II.

Kort nadat Frederik II uit de ban werd gehaald, vertrok hij weer richting Duitsland. Eerst ging hij nog naar de paus als teken van vriendschap, en daarna verder door Noord-Italië. Dat lukte echter niet. De steden in Noord-Italië hadden een verbond gesloten tegen Frederik II en hielden hem tegen. Frederik II riep zijn zoon, Hendrik VII, wie inmiddels tot koning van Duitsland was gekroond, op om naar hem toe te komen. Hij luisterde echter niet, en daar begon een tijd van slechte relaties tussen Frederik II en Hendrik VII. Allereerst ging Frederik II naar de paus, en die deed Hendrik VII op 5 juli 1234 in de ban. Toen was Hendrik VII al buitenspel gezet. De Duitse vorsten keerden zich tegen hem. Hendrik VII liet zich toen overtuigen om samen met de Noord-Italiaanse steden samen te werken. Voordat Frederik II naar Duitsland ging om zijn zoon van de troon te stoten, trouwde hij met Isabella van Engeland, het huwelijk gebeurde op 15 juli 1235, kort nadat Hendrik VII afgezet werd. Op 2 juli 1235 komt Frederik II in Duitsland aan, nog geen twee dagen later pakte hij alle titels van zijn zoon af, en stopte hem voor de rest van leven in de kerker.

Problemen met de paus

Embleem van de Pauselijke Staat.

Gregorius IX, de paus waar Frederik II mee in conflict was.

Frederik II was niet zo blij toen zijn grote rivalen, de steden in het noorden van Italië, en dan vooral Milaan, in een verbond traden tegenover Frederik II. Maar ditmaal was het extra erg. De paus, op dat moment Gregorius IX, begon zich namelijk te bemoeien met de steden. Op 30 oktober 1236 begint Frederik II met een kleine aanval in de richting van dat gebied, maar al snel keerde hij terug naar Duitsland. Op 15 augustus begon Frederik met een tweede, grotere aanval. Frederik II had nu een groter leger, van 15.000 man, en viel daarmee de steden binnen. Op 27 november won hij een grote veldslag, een van de weinige in zijn tijd als heerser, en wist daarmee de steden zware verliezen toe te doen. Toen de steden erachter kwamen dat Frederik II op het winnen stond, en stuurden een aanbod naar Frederik II. Frederik II besloot echter niet akkoord te gaan.

Dat bleek uiteindelijk een grote fout te zijn, allereerst verloor hij toen hij probeerde Brescia te veroveren, en daarna sloot de paus een verdrag met sommige van de steden. Hierdoor raakte Frederik II in conflict met de paus, en op 20 maart 1239 werd hij voor de tweede keer in de ban gedaan. Frederik II wilde direct nadat hij een aantal steden in de Pauselijke Staten innam Rome aanvallen, maar dat lukte niet. Later probeerde hij het nog een keer, snel wist hij alweer een groot deel van de Pauselijke Staten te veroveren, hij versloeg in een zeeslag een groot leger dat aan de kant van de paus stond, en was dicht bij de overwinning op de paus. Maar toen stierf op 22 augustus 1241 de paus Gregorius IX opeens. Frederik II had nu geen doelwit meer en trok zich terug.

Intussen brak er nog meer ongeluk uit. Isabella van Engeland stierf op 1 december 1241 en Hendrik VII, Frederiks afvallige zoon, stierf op 10 februari 1242 in gevangenschap. Het duurde maar liefst 2 jaar voordat Frederik II opnieuw in de aanval ging op de volgende paus. Maar deze keer ging het erg slecht, allereerst kwamen verschillende plaatsen in opstand tegen Frederik II. De paus stelde Frederik II voor, dat als hij stopte met de aanvallen, weer uit de ban gehaald zou worden, maar Frederik II stemde niet in. Integendeel zelfs, hij liet zijn dochter trouwen met een keizer van het Byzantijnse Rijk, rivalen van de katholieken. Vanaf 7 juli 1244 kwam het Heilige Land weer in handen van de moslims, die ook meteen duizenden christenen afslachtten. Vanaf 17 juli 1244 werd door de paus besloten dat Frederik II van de troon gestoten moest worden, en elke goede katholiek zou de 'kruistocht' moeten steunen.

Laatste jaren

Ook in zijn laatste jaren kreeg Frederik II geen rust. De paus had nog steeds een hekel aan hem. Er was een complot om Frederik II te vermoorden, georganiseerd door de paus zelf. Gelukkig voor Frederik II werd het complot één dag voordat het in werking zou zijn gezet, op 25 maart 1246, ontdekt, en ging het niet door. In de sommige gebieden geloofde mensen wel dat Frederik II dood was, en begonnen een opstand. Die werd echter meteen verpletterd. Ook de Duitse vorsten wilden Frederik II afzetten. Zij kozen Hendrik Raspe, graaf van Thüringen, als nieuwe koning. Hendrik won een veldslag tegen Frederiks zoon Koenraad IV, maar overleed op 16 februari 1247 toen hij van zijn paard viel, Frederik II had weer eens geluk. Het duurde echter niet lang voordat er weer steden in opstand kwamen, daar zou Frederik de rest van zijn leven tegen vechten.

In november 1250 werd Frederik II ernstig ziek, en op 13 december overleed hij aan dysenterie, in de Italiaanse stad Castelfiorentino.

Kinderen

Tekening van Koenraad IV.

Frederik II had in zijn leven maar liefst negentien kinderen. Daarvan was een groot deel bastaarden, oftewel, buiten het huwelijk geboren. Hij had vijf zonen die geen bastaarden (wettig) waren, waardoor er genoeg kans was om huis Hohenstaufen door te zetten, maar dat liep heel anders. De meesten stierven plots op jonge leeftijd. Het mannelijke deel van Huis Hohenstaufen stierf uit toen Konradin, zoon van Koenraad IV, in 1268 werd geëxecuteerd. Aangezien Frederik II rond 1250 nog met Bianca Lancia trouwde, toen zij op sterven lag, zijn hun drie kinderen nog wettig verklaard.

Hier volgt een lijst met al Frederiks kinderen.

• Hendrik VII, geboren in 1211, overleden in 1242 in de kerker van Frederik II, wettig, moeder: Constance van Aragon;
• Frederik, geboren in 1212, overleden ergens na 1240, bastaard, moeder: onbekend;
• Enzio, geboren in 1215, overleden in 1272; bastaard, moeder: Adelheid van Urslingen;
• Catharina, geboren in 1216 of 1218, overleden in 1271, bastaard, moeder: onbekend;
• Frederik, geboren in 1221, overleden in 1256, bastaard, moeder: Matilda/Maria van Antiochië;
• Selvaggia, geboren in 1223, overleden in 1244, bastaard, moeder: Selvia Lancia;
• Richard, geboren in 1225, overleden op 26 mei 1249, bestaard, moeder: ene Manna;
• Blanchefleur, geboren in 1226, overleden in 1279, bastaard, moeder: onbekend;
• Margareta, geboren in november 1226, overleden in augustus 1227, wettig, moeder: Yolande van Brienne;
• Koenraad IV, geboren op 25 april 1228, overleden op 21 mei 1254, wettig, moeder: Yolande van Brienne;
• Constance, geboren in 1230, overleden in 1307, wettig, moeder: Bianca Lancia;
• Margaretha, geboren in 1230, overleden in 1298, bastaard, moeder: Richina van Beilstein-Wolfsöden;
• Manfred, geboren in 1232, overleden in 1266, wettig, moeder: Bianca Lancia;
• Violante, geboren in 1233, overleden in 1264, wettig, moeder: Bianca Lancia;
• Jordanus, geboren en overleden in 1236, wettig, moeder: Isabella van Engeland;
• Agnes, geboren en overleden in 1237, wettig, moeder: Isabella van Engeland;
• Hendrik, geboren op 8 januari 1238, stierf in mei 1254, wettig, moeder: Isabella van Engeland;
• Margaretha, geboren in 1241, overleden in 1270, wettig, moeder: Isabella van Engeland;
• Gerard, datum van geboorte onbekend, overleden ergens na 1255, bastaard, moeder: onbekend.

Bronnen

• 'Stupor Mundi' van Gregor Dijkhuis
• Wikipedia, Nederlands en Engels.

Verder lezen?

• 'Stupor Mundi' van Gregor Dijkhuis
• 'Keizer Frederik II' van Ben J.P. Crul
• Site over het leven van Frederik II (gebaseerd op het boek 'Stupor Mundi' van Gregor Dijkhuis)