Marie van Bourgondië
.jpg)
Marie van Bourgondië (Brussel, 13 februari 1457 – Brugge, 27 maart 1482), ook wel Maria de Rijke genoemd.
Ze was titulair (= enkel de titel dragend, niet de macht wat bij de adellijke titel hoort) hertogin van Bourgondië, maar het hertog-deel van Bourgondië had ze niet meer. Wel het vrij graafschap Bourgondië (ook wel Franche-Comté genoemd). Marie heeft op 5 januari 1477 alle titels van haar vader Karel de Stoute geërfd, maar na Karels dood ging de koning van Frankrijk Lodewijk XI van Frankrijk snel toeslaan en het hertog-deel inpikken (het hertogdom Bourgondië verviel dus aan de Franse kroon). In maart 1477 moest Maria van Bourgondië ook afstand doen van haar rechten op het prinsdom Luik en werd Luik weer zelfstandig.
Marie, in Nederland wel Maria genoemd, was een dochter van Karel de Stoute en Isabella van Bourbon. De vorige hertogen van Bourgondië hebben heel veel Nederlandse gewesten (= hertogdom, graafschap) op een eerlijke manier in bezit gekregen (die sindsdien de Bourgondische Nederlanden werden genoemd). Vandaar dat Maria dus zoveel Nederlandse titels had en gezien kan worden als vorstin van de Nederlanden of Lage Landen. De persoon Maria van Bourgondië wordt wel eens verward met haar naamgenote Maria van Bourgondië, hertogin van Savoy (1386-1428).
Ze was enige dochter van hertog Karel de Stoute die sneuvelde tijdens de Slag bij Nancy op 5 januari 1477. Vanaf dan staat ze plotseling op 19-jarige leeftijd voor de zware taak om de Nederlanden te regeren. Ze stond echter aan het hoofd van een verzwakte Bourgondische staat. Ze bracht het grootste deel van haar regeringsjaren door met het verdedigen van haar rechten op de erfenis van haar vader en werd betwist door de koning van Frankrijk.
Kindertijd
Marie is geboren op 13 februari 1457 in het paleis op de Coudenberg in Brussel, in het hertogdom Brabant. Haar ouders, Karel de Stoute en Isabelle de Bourbon zijn neef en nicht, beide van Frans koninklijk bloed (zijn vader is een directe afstammeling van Jan II de Goede en zijn moeder van Saint Louis door Robert de Clermont). Ze werd gedoopt in de kapel van het paleis door de aartsbisschop van Cambrai, Jean VI van Bourgondië. Haar peettante is de hertogin van Bourgondië Isabella van Portugal. Haar grootvader, Filips de Goede, weigert de ceremonie bij te wonen omdat het 'maar' om een meisje ging.
Daarna verbleef Marie enkele jaren in het Château du Quesnoy, de voormalige woonplaats van de graven van Henegouwen.
Rond de leeftijd van zes verliet ze het kasteel van Quesnoy, dat teveel bedreigd werd door de legers van Franse koning Lodewijk XI, en ze gaat naar kasteel de Muren (Gravensteen) in Gent. Ze bracht daar het grootste deel van haar jeugd door. Toen haar ouders zich in Gorcum, Nederland, vestigden verbleef Marie ook op het daar (inmiddels verdwenen) kasteel.. Zoals alle leden van het huis Valois-Bourgondië is haar moedertaal het Middelfrans, maar ze leert ook Diets en Latijn. Ze las veel, met name de Roman de la rose, en leerde clavichord spelen.
Op achtjarige leeftijd verloor ze haar moeder, die het slachtoffer werd van tuberculose (1465) en kort daarna haar grootvader, hertog Filips de Goede (1467). Daarna nam ze deel aan de rondtocht van haar vader Karel de Stoute. Hij was na de dood van Filips de Goede de nieuwe hertog van Bourgondië, en dan werd zo'n rondtocht langs de steden gedaan om de nieuwe hertog voor te stellen aan het volk. Karel maakte haar van jongs af aan vertrouwd met het openbare leven.
In 1468 hertrouwde Karel de Stoute met Margaretha van York, dochter van hertog Richard van York en zus van koning Edward IV van Engeland, in Damme. Hij gaf grote festiviteiten in Brugge, met een enorme hoeveelheid luxe. Brugge werd Maria's favoriete stad. De nieuwe vrouw van de hertog ziet haar man weinig en heeft geen kinderen, maar ze draagt al haar moederlijke genegenheid en zorg over aan Maria. Magaretha van York gaat in haar eeuw door voor de elegantste, rijkste en machtigste hertogin van Europa.
Groot Privilege
Elk gewest uit de Bourgondische Nederlanden had een eigen Staten. Een Staten was een organisatie die bestond uit de adel, de geestelijkheid (mensen die werken voor het katholieke geloof) en soms de burgerij (de middeleeuwse standen dus). Samen konden ze kijken of de vorst zijn geld wel goed uitgaf. De vorst mocht niet zomaar de belasting verhogen. Als hij dit wilde moest hij de Staten-Generaal van de Nederlanden bijeen roepen. De Staten-Generaal is een organisatie van mensen uit alle Staten-organisaties tezamen (generaal betekent algemeen). Deze mocht beslissen of de belasting tijdelijk verhoogd mocht worden. Overigens waren de afgelopen jaren deze belastingverhogingen de aanleiding voor de Steden als Gent en Brugge om in opstand te komen.
Maria is nog geen twintig als ze hertogin wordt. Ondanks een sterk gevoel van gehechtheid aan de Bourgondische dynastie, is de hertogin te jong en te onervaren om aan de macht te zijn, dit ook in verband met het risico van de Franse invasie. Bovendien veroorzaakten de onophoudelijke oorlogen en autoritaire hervormingen van haar vader politieke spanningen en economische crisis in de Bourgondische staten. De druk van Lodewijk XI wordt opgevoerd met een blokkade, waardoor levensmiddelen in de Lage landen heel duur worden. Ten slotte treffen epidemieën van pest regelmatig de bevolking. De Staten-Generaal gaven na de erkenning van Maria direct opdracht een leger bijeen te brengen. Dit deden ze om Lodewijk XI de kans te ontnemen al te veel voordeel te kunnen trekken aan de bestuurlijke chaos die was ontstaan. Ook gaven ze Maria de toestemming om met Maximiliaan I van Oostenrijk te trouwen (zie hierna).
Bij het bekend worden van de dood van haar vader Karel de Stoute, weet Maria de Staten Generaal aan haar zijde te krijgen, ondanks dat haar vader zich gehaat had gemaakt door zijn centralisatie politiek en vele belastingen om oorlogen te voeren. "De Staten Generaal zouden haar trouw blijven tot in de dood". Maar daar stond wel tegenover dat ze het beleid in de Lage landen zelf wilden uitstippelen en niet meer de door de eerdere hertogen van Bourgondië opgelegde economische en bestuurlijke centralisme wilden hebben. Er kwam een rondreizende Grote Raad. De reken- en raadskamers bleven wel bestaan. Alles werd vastgelegd in een document. Op 11 februari 1477 gaf Maria (nu de vorst dus) het Groot Privilege aan de Staten-Generaal van de Nederlanden Het Groot Privilege betekende heel veel macht. De Staten-Generaal had vanaf nu onder meer macht om het volgende te beslissen:
- Of de vorst mocht trouwen of niet
- Of de vorst een oorlog mocht beginnen of niet
- De terugkeer naar een autonomie (particularisme, zelf regeren) van de steden en de provincies door het herstel van de rechten, privileges, vrijheden en gebruiken die bestonden vóór de vrede van Gavre
- Waar en wanneer de Staten-Generaal samen mocht komen
De Staten-Generaal mocht dus samenkomen wanneer de Staten het maar wilden. Eerst mocht het alleen wanneer de vorst het wilde. Je kunt dit document zien als een eerste grondwet!
Naast deze concessies (inleveringen) dwongen enkele steden nog andere privileges af: Dordrecht bedong bijvoorbeeld dat net als vroeger de munt van Holland in hun stad weer zou worden geslagen.
Trouwplannen en het huwelijk
Maria is het enige kind van Karel de Stoute en is zijn enige erfgenaam. Haar vader probeerde een samenwerking te smeden tegen Lodewijk XI met koning Jan II van Aragon, die in 1462 om de hand van Maria, toen 5 jaar oud, vroeg voor zijn zoon die toen 10 jaar oud was, de toekomstige Ferdinand de Katholiek.
Een ander huwelijksplan werd in 1471 overwogen met de jongere broer van Lodewijk XI, Charles (Karel), een gezworen vijand van de koning. Charles stierf echter in 1472.
Vervolgens bood hertog Karel de Stoute keizer Frederik III de hand van Maria aan voor zijn zoon en erfgenaam Maximiliaan I van Oostenrijk, in ruil waarvoor de keizer ervoor zou kiezen om Karel de Stoute Koning van de Romeinen of Bourgondië tot een koninkrijk zou oprichten. Als de keizer tenminste geïnteresseerd was in dit huwelijk dat de Habsburgse dynastie zou versterken? Hij wees het voorstel uiteindelijk af om redenen van binnenlands beleid, maar hield het aanbod wel in zijn achterhoofd. Het is inderdaad toch deze huwelijksoplossing die gaat gebeuren na de dood van de hertog Karel de Stoute.
Tenslotte is ook in 1473 gekeken naar een huwelijk met de jonge hertog van Lotharingen, Nicolas I, die aan de zijde van Bourgondië vocht en deelnam aan de invasie van Picardië, en het beleg van Beauvais. De vereniging van de huizen van Bourgondië en Lotharingen zou uiteindelijk een koninkrijk in één stuk maken tussen het zuidelijke Bourgondië en de Noordzee, een tweede Lotharingen. De jonge hertog stierf echter plotseling op 25- jarige leeftijd terwijl hij Metz probeerde in te nemen in 1473. Wat betreft de dood van zijn andere minnaar Karel van Frankrijk in 1472, verdenkt men Lodewijk XI al snel van vergiftiging.
Op 19 augustus 1477 trouwde Maria met Maximiliaan I van Oostenrijk (ook bekend als Maximiliaan van Habsburg), die later aartshertog van Oostenrijk en keizer van het Heilige Roomse Rijk is geworden. Hierdoor ontstaan kort daarna de Habsburgse Nederlanden. Maximiliaan en Maria hebben een gelukkig huwelijk. De Oostenrijker maakt zijn reis naar zijn bruid het onderwerp van het beroemdste van zijn geschreven werken; de Theuerdank. Ze hebben drie kinderen, van wie er slechts twee overleven:
- Felipe I van Castilië of Filips I van Castilië, beter bekent als Filips de Schone der Nederlanden (1478 - 1506), haar titulaire opvolger, niet te verwarren met Filips de Schone van Frankrijk (Filips IV van Frankrijk)! Filips I van Castilië is de vader van de latere Karel V.
- Margaretha van Oostenrijk (1480 - 1530), die na het overlijden van haar broer Filips in 1506 tot 1530 twee keer als regentes over de Habsburgse Nederlanden regeerde.
- Het jongentje Franciscus leeft maar een paar weken
Dit huwelijk zou mede de aanleiding vormen voor de latere Tachtigjarige Oorlog. Maximiliaan hoorde namelijk in de familie Habsburg (naam voor een familie, geen achternaam). Habsburgers hebben grote wreedheden ondernomen tegen niet-katholieken. Het is dan namelijk de tijd van de reformatie waarbij het protestantisme ontstond. Afstammelingen van Maria en Maximiliaan, zoals Karel V en Filips II die over de Nederlanden regeerden, zouden ook wreedheden tegen niet-katholieken ondernemen. Onder meer hierdoor is de Tachtigjarige Oorlog begonnen.
Haar dood
Maria krijgt nauwelijks de gelegenheid om een stempel op de Nederlanden te drukken. Maria is van haar paard gevallen in het bos van Wynendaele, tijdens een valkenjacht die de edelman en legeraanvoerder Adolf van Kleef-Ravenstein had georganiseerd. Het paard struikelde, gleed uit, Maria viel en het paard kwam op haar terecht. In 1979 is uit onderzoek op Maria's beendergestel gebleken dat ze haar polsen had gebroken, maar ook drie van haar ribben waren gebroken. Die moeten haar long hebben beschadigd. In haar tijd had men nog niet zoveel medische kennis. Bekend is dat ze enorm veel pijn moet hebben gehad. Er verlopen twee weken tussen haar val en haar dood op 27 maart 1482, waardoor zij tijd heeft om haar laatste wensen in detail te dicteren; ze is dan pas 25 jaar oud. Zij is begraven in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Brugge. Na haar overlijden kreeg haar zoon Filips I van Castilië al haar titels. Filips was nog wel wat te jong om te regeren (4 jaar oud) en dus mocht Maximiliaan een tijdje regeren als regent, totdat Filips volwassen zou zijn (1494, zestien jaar oud). Het volk was niet zo blij met Maximiliaan als vorst. Maximiliaan ging namelijk voor een oorlog de belasting verhogen, zonder toestemming van de gehele Staten-Generaal. De Nederlanden werden vanaf 1482 de Habsburgse Nederlanden.
Door Maximiliaan is het Groot Privilege uiteindelijk weer afgeschaft. Vanaf dan had de Staten-Generaal van de Nederlanden weer veel minder macht.
Hoewel Maria van Bourgondië maar kort aan de macht was, is dit wel een keerpunt voor de Nederlanden waarbij de Staten-Generaal de autonomie (zelfbestuur) ervaart die later écht tot zelfstandigheid zal leiden (zie Plakkaat van Verlatinghe).
Trivia
In 2020 werd Maria van Bourgondië opgenomen in de Canon van Nederland als zelfstandig venster.
Titels en kaart eigendommen van Marie van Bourgondië
- Hertogin van Brabant
- Hertogin van Gelre (Gelderland)
- Hertogin van Limburg
- Gravin van Vlaanderen
- Gravin van Holland
- Gravin van Zeeland
- Gravin van Luxemburg
- Gravin van Lothier
- Gravin van het vrij graafschap Bourgondië
- Gravin van Artesië
- Gravin van Charolais
- Gravin van Henegouwen
- Gravin van Zutphen
- Markgravin van Namen
- Vrouwe van Mechelen