Virginaal
De virginaal is een toetsinstrument van de klavecimbel-familie. Het was populair in Europa tijdens de late renaissance en vroege barokke muziek. Een virginaal is een kleinere en eenvoudigere rechthoekige of veelhoekige vorm van klavecimbel met slechts één snaar per noot die min of meer parallel loopt aan het toetsenbord aan de lange zijde van de kast. Bij het klavecimbel lopen de snaren haaks op het toetsenbord (in dezelfde richting als elke toets). Veel, zo niet de meeste, instrumenten waren zonder poten en werden op een tafel geplaatst om erop te spelen. Latere modellen werden gebouwd met een eigen onderstel. Je zou kunnen zeggen dat de virginaal de buffet versie is van het klavecimbel, net als de buffet-piano dat is van de vleugel.
Werking
Het mechanisme van de virginaal is hetzelfde als dat van het klavecimbel, namelijk dat de draadsnaren worden geplukt door plectrums die op zogeheten vijzels zijn vastgemaakt. Zo'n vijzel komt in beweging als de bijbehorende toets wordt ingedrukt. De snaren worden geplukt aan één uiteinde, zoals bij de klavecimbel, waardoor een rijke, fluitachtige toon ontstaat. Het instrument heeft 45 toetsen (hele en halve tonen, bijna vier octaven - toonladders).
Naam
Waar de naam precies vandaan komt is niet helemaal duidelijk. Mogelijk slaat het op 'Virgin' (Engels voor maagd), omdat het instrument vaak werd bespeeld door jonge vrouwen.
Hoe het begon
Net als het klavecimbel is het instrument ontwikkeld vanuit het psalterium. Een soort harp waaraan een rij toetsen, ofwel een klavier is toegevoegd. De eerste vermelding van het woord virginaal is in een traktaat (schrijven) Paulus Paulirinus van Praag (1413-1471) vermeld. Dit geschrift is van rond 1460 waarin hij schrijft: "Het virginaal is een instrument in de vorm van een clavichord, met metalen snaren die het het timbre (klankkleur) van een clavichord geven". In het Duits wordt een sterk gelijkend instrument dan ook een Klavichord genoemd en betekent zoiets als 'klein toetsinstrument'.
Gebruik
Hoewel het klavecimbel groter en duurder was, kun je het virginaal zien als een pronkstuk in de huiskamer van toen. Vaak was het dan ook versierd met prachtige schilderingen en snijwerk, en versieringen met ivoor, parelmoer (glanzende schelp), een op marmer lijkende beschildering, agaat (soort kristal), schildpad of halfedelstenen. Door de kleinere afmeting klonk het virginaal minder hard dan het klavecimbel en werd het vooral voor huiselijk muziek maken gebruikt. Vaak stond er ook een Latijnse spreuk op, bijvoorbeeld MVSICA DONVM DEI (Muziek is het geschenk van God). Of er speciaal muziek voor werd geschreven is onduidelijk. Het is bekend dat de beroemde Nederlandse componist Jan Pieterszoon Sweelinck er stukken voor heeft geschreven. Hijzelf was organist en oefende en schreef op het klavecimbel. Er is een zogeheten fuga (meerstemmig muziekstuk) bewaard gebleven die op een thema van Sweelinck gebaseerd is. In het beroemde (handgeschreven) Fitzwilliam Virginal Book, dat rond 1600 werd samengesteld uit 297 composities (muziekstukken) voor het virginaal, blijken vier composities van Sweelinck te zijn opgenomen.