Vleugel (muziekinstrument)
Een vleugel is een snaarinstrument. Hij lijkt op een piano. Het verschil tussen een vleugel en een zogeheten buffetpiano is dat bij de piano de snaren verticaal staan en dat de hamertjes de snaren van de zijkant raken. Bij de vleugel is het anders. De snaren liggen horizontaal en de hamertjes slaan er van onderen tegen aan. Een vleugel komt in huis minder vaak voor dan een normale piano doordat hij zoveel plaats in neemt. Het geluid van een vleugel is vaak ietsje voller dan dat van een piano, vooral bij de lage snaren. Vleugels worden meestal ook gebruikt tijdens concerten omdat pianisten de vleugel vaak als een "professionele" versie van de piano zien. Een vleugel heeft vaak 3, soms 2 en soms 4 pedalen.
Hoe het begon
De piano is uitgevonden in Italië door Bartolomeo Cristofori (1655–1731 uit Padua, Italië) rond het jaar 1700 (wanneer dat precies was is onzeker). Het woord piano is een verkorte vorm van pianoforte. Dat is de Italiaanse naam voor de vroege versies van het instrument. De Italiaanse muziektermen piano (voor zacht en pianissimo voor zeer zacht) en forte (voor 'luid'). In de bladmuziek kom je dit ook tegen als de letters P en F wat aangeeft waar je zacht (P) en luid of hard (F) moet spelen. De fortepiano is zeg maar een vervolg op het klavecimbel. Bij dit instrument kon je hard en zacht op de toetsen slaan, maar dat had geen effect op het geluid. Dat bleef namelijk hetzelfde, ook omdat bij een klavecimbel de snaar geplukt wordt. Bij de fortepiano heeft dat wel effect omdat het de snaar aangeslagen wordt door een hamertje die verbonden is met de toets. Dit idee is afkomstig van de snaarinstrumenten die met hamertjes worden bespeeld zoals het hakkebord. Cristofori had veel ervaring met het bouwen van een klavecimbel en hij bedacht het hamer mechaniek. Zijn vinding bleef lang onbekend, maar doordat een Italiaanse schrijver, Scipione Maffei, er in 1711 een enthousiast artikel over schreef werd de vinding bekender. Dit kwam ook omdat er een plaatje van het hamer mechaniek bij was gemaakt. Nadat er een betere versie van het instrument kwam, raakte de bekende componist Bach in 1747 ook enthousiast. De instrumentbouwer Gottfried Silbermann (1683-1753 uit Duitsland) vond de voorloper uit van het moderne sustain pedaal (het pedaal waarmee je het geluid luider kunt laten klinken als je hem intrapt en dempt als je hem los laat). In de periode van ongeveer 1790 tot 1860 onderging de piano uit het Mozart-tijdperk enorme veranderingen die leidden tot de de vleugel zoals we die nu ook kennen.
Bouw en werking
Bij de vleugel zitten de stalen snaren horizontaal gespannen in een zwaar en sterk gietijzeren raam. Je kunt dit vergelijken met een plat liggende harp. Door op een of meer toetsen op het toetsenbord van de piano te drukken, slaat een houten of plastic hamer (meestal opgevuld met stevig vilt) op de snaren. De trillingen van de snaren worden doorgegeven aan het klankbord dat samen met de ombouw een klankkast vormt. Eventueel kan de klep worden open gezet zodat het geluid uit de klankkast kan. De vleugel heeft een eigen onderstel met drie poten, die meestal op wieltjes staan om het instrument te kunnen verplaatsen. Midden onder het toetsenbord of klavier hangt een frame met meestal 3 pedalen. Het softpedaal (of una corda), het sostenutopedaal en het sustainpedaal (of demperpedaal). Het softpedaal zorgt ervoor dat er per toets (per toon) niet drie, maar twee snaren worden geraakt, waardoor het spel zachter klinkt. Met het sostenutopedaal kan een pianist gekozen noten door laten klinken, terwijl andere noten hetzelfde blijven. Het sustainpedaal maakt álle dempers los van de snaren zodat ze blijven trillen (doorklinken) nadat de speler de toets loslaat. Dit pedaal wordt het meest gebruikt.
Het mechaniek van de toets die de hamer in beweging zet is best ingewikkeld: 1. toets, 2. 'sprinkhaan', 3. vlieg of 'krik', 4. regelschroef en knop, 5. onderhamer, 6. hamerrail (waar alle hamers aan vastzitten), 7. hamerschacht of -steel, 8. hamerkop, bekleed met vilt, 9a en 9b. hamer terug geleiders, 10. demperhandel, 11. demperrail (waar alle dempers aan vast zitten), 12 demper die op de snaar rust. De grijze pen linksboven is de stemschroef die de pianostemmer gebruikt om de snaar strakker of losser te zetten.
De witte toetsen zijn van sparren- of lindenhout, vroeger bekleed met ivoor en tegenwoordig met plastic ('ivorite'). De zwarte toetsen zijn van ebbenhout. Een vleugel heeft 88 toetsen (52 witte, 36 zwarte), waarin zo'n 7 octaven ofwel toonladders vaan laag naar hoog gespeeld kunnen worden.
Gebruik
Zoals gezegd is het hard of zacht aanslaan van de toetsen belangrijk bij de vleugel en de piano. Dit noem je de dynamiek in het spel. De vleugel is een belangrijk instrument in westerse klassieke muziek, jazz, blues, rock, volksmuziek en vele andere westerse muziekgenres. Vleugels worden gebruikt in solo- of melodische rollen en als begeleidingsinstrumenten. Vleugels kunnen ook alleen worden bespeeld, met een zanger of een ander instrument. Of in kleine groepen (bands en kamermuziek) en grote ensembles (bigband of orkest). Veel componisten en songwriters (liedjesschrijvers) hebben hun muziek gemaakt en geschreven (gecomponeerd) op de vleugel.
Links
- SchoolTV - Piano, vleugel
- Muziekweb - Piano
- YouTube - Vleugelpiano