Schaaknovelle

Werk in uitvoering! Aan dit artikel wordt de komende uren of dagen nog gewerkt. Belangrijk: Laat dit sjabloon niet langer staan dan nodig is, anders ontmoedig je anderen om het artikel te verbeteren. De maximale houdbaarheid van dit sjabloon is twee weken na de laatste bewerking aan het artikel. Kijk in de geschiedenis of je het artikel kunt bewerken zonder een bewerkingsconflict te veroorzaken.

Dit artikel is nog niet af.

Schaaknovelle
Informatie
Alternatieve titel	Die Schachnovelle
Schrijver	Stefan Zweig
Taal (origineel)	Duits
Land	Oostenrijk Brazilië
Genre	Novelle Schaakroman Oorlogsroman
Datum	1941
ISBN
Uitgeverij
Bijzonderheden
Online-tekst
Portaal Literatuur

De Schaaknovelle (Duits: Die Schachnovelle) is een novelle van de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig. Het is een van de laatste en bekendste werken van Zweig. Hij schreef het verhaal tussen 1938 en 1941 tijdens zijn verblijf in Brazilië. De novelle werd in 1942 gepubliceerd.

In de novelle speelt schaken een grote rol. Op een schip van New York City naar Buenos Aires daagt de wereldkampioen schaken, Mirko Czentowitz, de passagiers uit om te schaken. Op dat moment duikt de mysterieuze Dr. B. op die heel goed in schaken blijkt te zijn. De verteller komt in de rest van het verhaal meer te weten over het leven van Dr. B.

Samenvatting

Let op! Hieronder staat de samenvatting van een verhaal. Soms is het niet leuk als je al weet hoe het verhaal afloopt!

De naamloze verteller is een passagier op een schip tussen New York City (Verenigde Staten) en Buenos Aires (Argentinië). Aan boord is de wereldkampioen schaken Mirko Czentowitz. Om de tijd te doden daagt hij passagiers uit tot een potje schaken. Drie passagiers, waaronder de verteller, mogen samen als één team tegen Czentowitz schaken. Zij mogen over hun zetten discussiëren, terwijl Czentowitz in de hoek staat. Op het moment dat de drie bijna in een schaakkundige val van Czentowitz stapt, grijpt Dr. B. in en de schaakpartij eindigt. Hij is een mysterieus figuur die veel van schaken weet.

De verteller besluit Dr. B. te bezoeken, aangezien hij ook een Oostenrijker is en hem wil verleiden tot schaakpartij met Czentowitz. Dr. B. zegt dat hij in jaren geen schaken heeft gespeeld en dit ook vroeger amper deed. Dit maakt zijn talent nog opmerkelijker. Dr. B. was aanvankelijk een advocaat, maar werd door de Gestapo opgesloten in een eenzame cel. In zijn vrije tijd las Dr. B. veel, maar in zijn cel waren geen boeken. Om de zoveel tijd werd hij naar een kantoor voor een bevraging gehaald, wat de enige manier was om zijn cel te verlaten. Op een dag was hij alleen in dit kantoor, waar een boek lag. Dr. B. besloot dit boek te stelen (zonder te weten waar het over ging) en te verstoppen onder het matras in zijn cel.

In zijn cel kwam hij er pas achter dat het een boek van 150 beroemde schaakpartijen was. Hij was enigszins teleurgesteld, maar had niets om zich bezig te houden in zijn cel. In een tijd van vier maanden leerde hij alle schaakpartijen uit zijn hoofd door ze een voor een na te spelen. Dit kon hij doen door van broodkruimels schaakstukken te maken. Voor het bord gebruikte hij het geruite dekbedovertrek. Uiteindelijk werkte Dr. B. het gehele boek door. Dit zorgde voor psychische problemen en een zenuwinzinking. Met hulp van een arts wist Dr. B. vrijgelaten te worden en te vluchten naar de Verenigde Staten.

Dr. B. besluit een schaakpartij met Czentowitz aan te gaan. De eerste schaakpartij wordt gewonnen door Dr. B. binnen korte tijd. Czentowitz erkent zijn verlies en veegt alle stukken van het schaakbord. Hij daagt Dr. B. uit tot een herkansing, waarbij Czentowitz expres urenlang nadenkt over zijn zetten. Dr. B. kan niet tegen wachten en in zijn hoofd is hij bezig met andere schaakpartijen. Dr. B. kondigt hierdoor triomfantelijk zijn winst aan, maar komt er dan achter dat hij een schaakpartij in zijn hoofd heeft gewonnen en niet die met Czentowitz. Czentowitz is hierdoor opnieuw winnaar.

Personages

• Mirko Czentowitz: De regerend wereldkampioen schaken die enorm goed is in schaken. Hij heeft maandenlang geen schaakpartij verloren en schaakt al sinds zijn jeugd. Czentowitz is hierdoor erg arrogant en hoogmoedig. Het gaat hem alleen nog maar om geld te winnen en niet om het schaken zelf.
• McConnor: Een Schotse zakenman en passagier op het schip. Hij legt geld in en schaakt samen met de verteller tegen Czentowitz (en verliest bijna). McConnor heeft zelf vrij weinig verstand van schaken.
• Ik-verteller: Dit is een passagier aan boord. Hij weet veel over schaken. Voor de rest is weinig bekend over hem.
• Dr. B: Een intelligente man die goed is in schaken. Dr. B. is een genie en erg bescheiden hierover. Toch heeft hij een bloedhekel aan wachten.

Ontvangst

Hoewel Zweig de Schaaknovelle in het Duits schreef, werd het in september 1942 voor het eerst in het Portugees publiceert. In Duitsland en Oostenrijk was Zweig een verboden auteur, aangezien hij Joods en liberaal was. Dit gebeurde met veel boeken van schrijvers uit de Exilliteratur. De eerste Duitstalige publicatie was in december 1942 in Buenos Aires. Later werd het boek in Zweden en New York gepubliceerd. Pas na de oorlog verscheen het boek in Duitsland, waar het direct enorm populair werd. Tussen 1945 en 1959 werden 1,2 miljoen exemplaren van de Schaaknovelle verkocht.

De Schaaknovelle is het bekendste werk van Zweig. In Duitsland lezen veel scholieren het nog steeds voor leeslijst. In de Schaaknovelle bespreekt Zweig namelijk ook het nationaalsocialisme. Volgens Zweig was de opkomst van de Nazi's een gevolgd van de grote werkloosheid in de Weimarrepubliek. De Nazi's kwamen uit dezelfde klasse als Dr. B, waartoe Zweig ook zelf behoorde. Het schaakbord staat dan ook voor het zwart-witdenken van Nazi's, wat tot discriminatie en volkerenmoord leidt. Dr. B. (en Zweig zelf) worden als humanisten voorgesteld die zichzelf als wereldburger zien.

Na de oorlog werd de Schaaknovelle een manier voor het Duitse volk om zich te vergoeden. Dit is ook een reden waardoor de Schaaknovelle zo populair werd. Zweig heeft dit waarschijnlijk niet zo bedoeld of meegemaakt. Hij pleegde zelfmoord op 23 februari 1942, nog voor de eerste publicatie van zijn bekendste werk.

Films

De Schaaknovelle is twee keer verfilmd. De eerste keer was in 1960 en de tweede keer in 2021.