Verzet in de Tweede Wereldoorlog
Zie ook Tweede Wereldoorlog voor meer informatie over het hoofdonderwerp.Het verzet in de Tweede Wereldoorlog in Nederland was verzet tegen de Duitse bezetter.
In Nederland ontstaan verschillende geheime groepen en organisaties die zich bezig houden met het verzet. Hiervoor zijn verschillende redenen. De een doet het uit liefde voor het land en de koningin (Koning Wilhelmina) terwijl de ander het doet omdat hij een communist is. De een wilt avontuur en de ander doet het uit wraak. Er zijn verschillende strijders, jong en oud, man of vrouw.
Het verzet, wat is dat eigenlijk?
Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er overal in Europa mensen en groepen die zich verzetten tegen de Duitse bezetters. Ook in Nederland is er verzet. Het verzet, ook wel ‘de ondergrondse’ genoemd, werkt het begeleid van de bezetter (Duitsland) tegen, door nazi's en landverraders te doden en andere aanslagen te plegen. Ook helpt het verzet Joden om onder te duiken en verspreidt het illegale kranten met ongecensureerd nieuws over de voortgang van de oorlog. In de Tweede Wereldoorlog werd er heel veel informatie achtergehouden, het verzet was het hier niet mee eens en deelde daarom wel alle informatie via bijvoorbeeld illegale kranten.
Ongeveer 5% van de Nederlanders zat actief in het verzet en ongeveer 5% van de Nederlanders sloot zich aan bij de Duitsers.
Hoe werkt het verzet?
Kleinschalig verzet
Niet alle Nederlanders zaten tijdens de tweede wereldoorlog actief in het verzet. Zij vonden dit te gevaarlijk. Wel liet een enkeling zien, dat zij het niet eens waren met de Duitsers. Er werden spotliedjes gezongen en spotprenten gemaakt.
In deze tijd moesten de Nederlanders hun radio en fiets inleveren. De Nederlanders mochten niet luisteren naar Radio Oranje. Hierdoor werden de radio en fietsen verborgen gehouden door de Nederlanders. Deze groep las ook vaak illegale kranten.
Zij wilden snel bevrijd worden, waren anti-Duitsers en maakte het zo moeilijk mogelijk voor de tegenstanders.
Klein Verzet
Het verzet protesteerde tegen de bezetter. Eerst was er nog geen gewapend verzet, deze kwam pas later. In het begin van de bezetting is er weinig verzet, en al helemaal niet met wapens. De mensen zijn daar nog niet klaar voor, ze kijken de kat uit de boom. Hoe zullen de Duitsers zich gedragen? Het Klein Verzet of Symbolisch Verzet, zoals dit verzet wordt genoemd, willen wel laten zien wat ze ervan vinden. Dit soort verzet is vooral bedoeld om de moed er in te houden. Op allerlei onschuldige manieren maken ze duidelijk dat ze tegen de Duitse bezetting zijn. door bijvoorbeeld:
- Illegale kranten drukken en deze verspreiden.
- Naar Radio Oranje en de BBC luisteren: mensen probeerden stiekem informatie af te luisteren over plannen van Duitsland.
- Bloemen te leggen op de verjaardag van Prins Bernhard, de opa van Willem-Alexander, deze dag wordt ook wel Anjerdag genoemd.
- Er worden allerlei speldjes, hangertjes, e.d. gemaakt met de letter W (van Wilhelmina) en in de kleur oranje.
- De letter V van Victorie, overwinning of vrijheid wordt op muren geschreven of O.Z.O., Oranje zal overwinnen.
- Veel mensen bieden hulp aan, door mensen onder te laten duiken. Veel Joodse mensen, maar bijvoorbeeld ook mensen uit het verzet en de politiek.
- Er wordt gestaakt.
- Persoonsbewijzen (identiteitskaarten) worden vervalst.
- Er worden bonkaarten (voedselbonnen) gestolen.
- Ook bespotten ze de Duitsers (scheldwoord: moffen) en NSB’ers met moppen en liedjes. De NSB is een Nederlandse politieke partij die voor de Duitse bezetter is. Dat vinden de meeste Nederlands dus landverraders.
De meeste Nederlanders blijven hopen op een Duitse ondergang en dat de koninklijke familie weer naar Nederland terugkomt vanuit hun schuilplaats in Engeland. Zegt iemand op straat "ozo!", dan betekent dat: Oranje zal overwinnen. En het antwoord is vaak "Jozo!" (Ja, oranje zal overwinnen).
Veel Nederlanders laten zien dat ze voor koningin Wilhelmina en Prins Bernhard zijn. Vóór Oranje dus en tegen de Duitse bezetting.
Gewapend Verzet
Gewapend verzet tegen de Duitse bezetter lijkt logisch toch? Je hebt toch het recht om voor de vrijheid van je land te vechten? Maar zo makkelijk is het niet. Gewapend verzet zorgt ervoor dat onschuldige mensen het slachtoffer worden en dat is toch niet de bedoeling? Na een paar jaar ontstaat er wel een gewapend verzet. Dan zijn de Duitsers nog strenger geworden en zijn er al veel slachtoffers gevallen.
Eind april 1943 breken overal in Nederland stakingen uit. De reden tot die stakingen is een oproep van de bezetter, deze maakt bekend dat de voormalige Nederlandse militairen in krijgsgevangenschap in Duistland moeten. De april/meistakingen worden plaatselijk gevoerd en duren tot 5-6 mei 1943. Er kwam veel geweld bij kijken.
De april/meistaking is een grote wending: de harde Duitse reactie op de staking lokt meer verzet uit.
- Verzetsgroepen overvallen distributiekantoren om aan distributiebonnen voor voedsel (en andere belangrijke producten) te komen. Gemeentehuizen worden overvallen voor persoonsbewijzen. Die zijn nodig voor onderduikers en verzetsmensen.
- Om de bezetters dwars te zitten is er ook heftig verzet. Bruggen, spoorwegen, belangrijke gebouwen (zoals een bevolkingsregister) worden door verzetsmensen opgeblazen of in brand gestoken.
- Soms gaan verzetsmensen zelfs over tot het liquideren (= doodschieten) van verraders of belangrijke Duitse militairen.
Dit soort geweld, accepteren de Duitsers niet. Er volgen vaak harde wraakacties en daarbij worden ook onschuldige mensen vermoord. Dit heet represailles.
Niet iedereen is het eens met het Gewapend Verzet, veel mensen zijn bang en zijn het er niet mee eens dat er met geweld terug wordt gevochten. Ze vinden het geweld afschuwelijk en willen er daarom niet aan meedoen. Omdat er ook veel onschuldige mensen sterven, twijfelen zij aan hun eigen onschuld.
Studentenverzet
De raad van Negen was een geheime studentenberaad die opgericht was in maart 1942. Alle universiteiten en hogescholen werden in de studentenberaad vertegenwoordigd zoals, de twee universiteiten van Amsterdam, Universiteiten/hogescholen van Delft, Leiden en ga zo maar door. Zij hadden als richtlijn: Niet tekenen, wie wel tekende was een deserteur. Als er studenten waren die wilde tekenen, dan werden zij door andere studenten omgepraat. Uiteindelijk hebben 2.000 studenten de loyaliteitsverklaring ondertekend. Er werden 3.500 studenten, die weigerde de loyaliteitsverklaring te tekenen, opgepakt. De rest van de studenten doken onder.
In december 1942 werd er aangekondigd dat een deel van de mannelijke studenten in Duitsland moest gaan werken. Hierdoor kondigde de raad van negen een studentenstaking af.
Gevaarlijk
Het voeren van verzet is gevaarlijk. Gewapend Verzet is nog gevaarlijker. Als je gepakt wordt door de Duitsers, is de kans heel klein dat je het overleeft. Veel verzetsmensen komen in een gevangenis of concentratiekamp terecht. In een gevangenis of concentratiekamp hebben de mensen het heel slecht en hierdoor is er een grote kans dat ze dood gaan. Ook worden veel mensen doodgeschoten door een vuurpeloton. Bij een vuurpeloton wordt er door meerdere soldaten op je geschoten.
Hoe kan je verzetsstrijder worden?
Mensen die in het verzet zitten, doen dit in het geheim. Het is daarom beter, dat zo weinig mensen er van weten. Er wordt meestal in kleine groepen gewerkt. Soms hebben deze verzetsgroepen contact met andere verzetsgroepen. Maar meestal niet, omdat dat te gevaarlijk is.
Bekende verzetshelden
Er zijn veel mensen die zich hebben ingezet voor het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hieronder worden er een aantal verzetshelden beschreven.
- Hannie Schaft "het meisje met het rode haar" (1920-1945) – Gewapend Verzet Hannie haar illegale werk begint met het stelen van persoonsbewijzen uit kleedkamers van een zwembad, zodat twee Joodse medestudenten voortaan veilig over straat kunnen. In 1943 sluit ‘het meisje met het rode haar’ zich aan bij de Haarlemse afdeling van de linkse Raad van Verzet. Hannie begint steeds gevaarlijkere opdrachten uit te voeren, zoals het opblazen van een Duitse legertrein en het stelen van wapens. Ook schiet zij meerdere landverraders dood.
Hoewel Hannie zich vermomt, ze verft haar haren zwart en draagt een bril, wordt ze op 21 maart 1945 gesnapt met een wapen en een verzetskrant. Een maand later wordt ze in de duinen bij Overveen vermoord. Naar horen zeggen luiden haar laatste woorden: 'Ik schiet beter.'
;Gerrit Jan van der Veen (1902-1994) – Vervalsers van persoonsbewijzen, distributiekaarten en voedselbronnen De verzetsstrijders en onderduikers willen graag vervalste persoonsbewijzen. Eduard Veterman is de eerste die een persoonsbewijs kan vervalsen, zodat hij ook nog echt lijkt. Er is veel vraag naar Vetermans vervalsingen, maar hij kan er niet genoeg maken. Daarom richt beeldhouwer Gerrit Jan van der Veen de Persoonsbewijzencentrale (PBC) op. De PBC zorgt niet alleen voor de persoonsbewijzen, maar ook voor distributiekaarten en voedselbonnen. Drukker Frans Duwaer levert in opdracht van de PBC zo'n 65.000 blanco persoonsbewijzen en 75.000 distributiestamkaarten, voor hij in juni 1944 wordt gearresteerd.
Van der Veen groeit uit tot een van de belangrijkste leiders van het gewapende verzet, door het nemen van initiatieven en zijn leiderschap. Van der Veen neemt ook deel aan reeks gewaagde acties. Na aanslagen op het Amsterdamse bevolkingsregister en de landsdrukkerij in Den Haag probeert zijn groep op 1 mei 1944 een aantal verzetsmensen te bevrijden uit het huis van bewaring in de hoofdstad. De Duitse Jood Gerhard Badrian speelt de rol van SS'er, die de gevangenen komt overplaatsen. De truc wordt doorzien, de bewakers schieten, en Van der Veen wordt in de rug getroffen. Op 10 juni wordt hij in Overveen het vermoord.
- Jan Meulenbelt (1921) – Hulp aan Joden Als de Duitsers op 14 juli 1942 op zoek naar Joden een grootscheepse razzia (grote jacht) houden in Amsterdam, brengt studente geografie Ad Groenendijk een aantal kinderen in veiligheid in het ouderlijk huis van haar studiegenoot Jan Meulenbelt in Utrecht. Omdat de kinderen daar niet kunnen blijven, vraagt Meulenbelt een aantal medestudenten om hulp. Zo wordt de kiem gelegd voor het Utrechtse Kindercomité.
De Joodse kinderen komen uit Amsterdam, en worden door de kinderarts in contact gebracht met het comité. Hij bezoekt ouders die een oproep voor deportatie hebben ontvangen en vraagt of zij hun kinderen willen laten onderduiken. De ouders die daarmee instemmen krijgen een bezoek van studentes met een lege kinderwagen, die met een kind in de wagen weer op de trein naar Utrecht stappen. Van daaruit gaan de kinderen naar onderduikadressen, verspreid over het land. Vanaf 1943 krijgt het comité ook kinderen die uit de Hollandse Schouwburg zijn gesmokkeld. In de zomer van 1943 gaat het mis. Na een mislukte moordaanslag op twee verraders worden Gisela Söhnlein en Hetty Voûte opgepakt en moeten Jan Meulenbelt en Rut Matthijsen onderduiken. Inmiddels heeft het Kindercomité afdelingen in andere steden, die het werk voortzetten. Zo leidt Piet Meerburg de succesvolle Amsterdamse tak, de Amsterdamse Studenten Groep (ASG). Uiteindelijk heeft het Utrechtse Kindercomité honderden Joodse kinderen van de ondergang gered.
- Titus Brandsma (1881-1942) was een pater die waarschuwde al lang voordat Adolf Hitler aan de macht kwam voor zijn rassendiscriminatie en antisemitisme. Hij heeft paus Pius XI en Kardinaal Jan de Jong gestimuleerd om te protesteren. Daarom werd in Nederland vanaf de preekstoel afgeroepen dat Katholieken niet mochten meewerken met de Jodenvervolging. Dit protest heeft ertoe geleid dat de Nazi's in kloosters tot de Rooms-Katholieke Kerk bekeerde joden naar het concentratiekamp stuurde. In 1942 werd Titus Brandsma zelf naar allerlei concentratiekampen gestuurd. Uiteindelijk werd hij naar concentratiekamp Dachau gestuurd. Daar is hij gedood.
Titus Brandsma heeft in de tijd dat hij in het concentratiekamp zat verschillende mensen geholpen. Velen hebben steun gehad aan hem. Hij heeft het echter maar een half jaar volgehouden in het concentratiekamp, ook mede omdat hij al 61 jaar oud was.
- Frans Goedhart (1904-1990) – De illegale pers Een dag na de bezetting schrijft de Rotterdammer Bernard IJzerdraat een oproep tot verzet, kopieert die enkele malen, en vraagt iedere lezer hetzelfde te doen. Dit Geuzenbericht is het eerste illegale blad van de bezetting en het startsein voor de oprichting van verschillende verzetsgroepen, die zich Geuzen noemen. IJzerdraat wordt eind 1940 opgepakt en na een proces in maart 1941 vermoord op de Waalsdorpervlakte.
Er wordt een nieuw blad opgericht, de Nieuwsbrief van Pieter 't Hoen, geschreven door de linkse journalist Frans Goedhart, met onderbouwde en goedgeschreven artikelen. Begin 1941 krijgt Goedhart versterking van Koos Vorrink en H.B. Wiardi Beckman. Vanaf nu heet het blad Het Parool. Productie en verspreiding worden grootschaliger aangepakt. Wanneer Goedhart en Wiardi Beckman op uitnodiging van de Nederlandse regering naar Engeland proberen over te steken, worden ze op het Scheveningse strand ingerekend. Goedhart wordt ter dood veroordeeld, maar een agent helpt hem ontsnappen uit het politiebureau in Vught.
Er worden ook andere illegale kranten opgericht. Trouw en Vrij Nederland zijn daar voorbeelden van.
- Joke Folmer (1923) – Hulp aan piloten De 17-jarige Joke Folmer en haar neef Jan zijn nog maar net uit Indië in Nederland aangekomen als de oorlog uitbreekt. Joke wordt actief in de verzetsgroep Fiat Libertas. De groep helpt gecrashte Engelse vliegers, maar ook ontsnapte krijgsgevangenen, Engelandvaarders en andere illegalen om ongemerkt het land te verlaten. In Nederland lopen meerdere 'pilotenlijnen' via de zuidelijke provincies richting België. Onderweg wordt geschuild in boerderijen, zoals de 'Zwarte Plak' van de familie Poels in het Noord-Limburgse plaatsje America.
Folmer begint haar verzetswerk met het doorspelen van tips over neergestorte geallieerde vliegers, die ze krijgt via de politie in Zeist. Voor het transport zorgen Nel Lind en Bob Graafhuis. Als Lind in 1943 wordt gearresteerd, neemt Folmer haar werk over. Ze brengt zelf zo'n 230 mensen, voorzien van valse papieren, naar Brussel. In april 1944 loopt ook Folmer tegen de lamp, samen met de meeste overige leden van Fiat Libertas. Ze wordt ter dood veroordeeld, maar omdat haar dossier in de chaos rond Dolle Dinsdag zoekraakt, komt ze in het Saksische tuchthuis Waldheim terecht, evenals Nel Lind en Henriëtte Roosenburg. Het drietal wordt op 6 mei 1945 bevrijd door de Russen.
Bram Grisnigt (1923) - In mei 1941 vertrekt Bram met een vriend vanuit den Haag naar Frankrijk om zo te vertrekken naar Nederlands-Indië. Maar dit kreeg toch een andere wending. Grisnigt meld zich bij het Nederlands Consulaat in Lyon.
In mei 1942 voer hij mee met de Spaanse boot: Cabo de Buena Esperanza. In Curaçao gaat Grisnigt mee als matroos aanboord van de olietanker Ms. Rotterdam. De ms. Rotterdam werd op 28 augustus 1942 met nog twee andere schepen getorpedeerd. Grisnigt overleefde dit. Negentien maanden na zijn vertrek, uit Nederland, komt Grisnigt aan in Schotland. Hij werd opgeleid tot agent bij de bureau inlichtingen in Londen. Na zijn opleiding tot radio telegrafist/codist wordt Grisnigt in de nacht van 19 op 20 september geparachuteerd in de omgeving van Beugen. Op 6 november 1943 wordt Grisnigt verraden. Op 2 februari 1944 werd Grisnigt gearresteerd. Hij kwam terecht in kamp Ravensbrück, waar hij in april 1945 door de Russen werd bevrijd.
Erik Hazelhoff Roelfzema "Soldaat van Oranje' (1917 - 2007) - Engelandvaarder en Soldaat van Oranje. In april 1945 wordt hij benoemd tot 'Adjudant van de koningin' en begeleidde hij de terugkeer van koningin Wilhelmina.
Roelfzema schrijft in 1941 het Leids Manifest, doordat de Duitsers beperkende maatregelen willen invoeren op de universiteit van Leiden. Hij liet deze op eigen kosten drukken en verspreidden. Hij wordt gearresteerd en opgesloten in het Oranjehotel, in Scheveningen. Na één week wordt hij vrij gelaten. Op 10 juni 1941 behaald hij zijn doctoraalexamen en besluit om te vertrekken naar Engeland. Roelfzema was betrokken bij Contact Holland met zijn vrienden Peter Tazelaar en Chris Krediet. Zij zorgde voor verschillende geheime landingen om zendapparatuur te leven aan het bezette Nederland. Later stapt Roelfzema over naar de Britse RAF (Royal Air Force).
Andere verzetsgroepen
Wat heeft het verzet bereikt?
Het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog was niet altijd zinvol. Het tegenwerken, vermoorden en staken hadden niet altijd het gewenste effect. Hiermee lokten represailles uit en werden veel onschuldige mensen vermoord. Veel mensen hadden kritiek op de verzetsgroepen, maar dit was al snel vergeten na de bevrijding.
Door het verzet zijn er heel veel levens gered, doordat deze mensen onder andere hielpen met onderduiken, het vervalsen van persoonsbewijzen en verspreiden van voedselbonnen.
Videoclip
Bronnen
Dekkers, G. (z.d). Interview met de 'Spion van Oranje'. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/47430/interview-met-de-spion-van-oranje.html
Graaf, B. de (2016). Spion van Oranje. Amsterdam: Ambo Anthos.
Groenen, I. (2013). Erik Hazelhoff Roelfzema. Geraadpleegd op 1 november 2017, van http://www.historien.nl/erik-hazelhoff-roelfzema/
Hazelhoff Roelfzema, E. (2005). Soldaat van Oranje. Houten: Spectrum
Jaar van Verzet 2018. (2017). Verzet als voorbeeld. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://www.jaarvanverzet.nl/b2b/
Nationale Hannie Schaft Stichting (2017). Belangrijke momenten in het leven van Hannie Schaft. Geraadpleegd op 1 november 2017, van: https://hannieschaft.nl/leven-hannie-schaft/
Platform WO2. (2017). Bevrijding Nederland. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://www.tweedewereldoorlog.nl/themas/wereldwijde-schaal-conflict/bevrijding/bevrijding-nederland/
Platform WO2. (2017). Engelandvaarders. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://www.tweedewereldoorlog.nl/themas/wereldwijde-schaal-conflict/nederlanders-wereldwijd/engelandvaarders/
Platform WO2. (2017). Verzet. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://www.tweedewereldoorlog.nl/themas/alomvattend-karakter-conflict/verzet/
SchoolTV. (2014). Gezichten van vrijheid. Radio Oranje. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://schooltv.nl/video/gezichten-van-vrijheid-radio-oranje/#q=trefwoord%3A%22verzet%22
Verzetsmuseum Amsterdam. (z.d). Drie meiden in verzet. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://www.verzetsmuseum.org/museum/nl/tweede-wereldoorlog/themas/drie_meiden
Verzetsmuseum Amsterdam. (z.d). Studenten en studentenverzet. Geraadpleegd op 1 november 2017, van https://www.verzetsmuseum.org/museum/nl/tweede-wereldoorlog/begrippenlijst/achtergrond,verzet/studenten
Zuiderveld, R. & Soepboer, A.J. (2017). Vet oud! Tweede wereldoorlog. Uithoorn: Karakter Uitgevers B.V.