Sterrenkaart
Een sterrenkaart, ook wel een hemelkaart genoemd, is een kaart van de nachtelijke hemel. Astronomen verdelen deze in rasters (vakken) om ze gemakkelijker te kunnen gebruiken. Ze worden gebruikt om sterrenbeelden en astronomische objecten zoals sterren, nevels en melkwegstelsels te identificeren (welke is het) en te lokaliseren (waar is het). Ze worden al sinds mensenheugenis gebruikt voor menselijke navigatie (oriëntatie).
Geschiedenis
De oudst bekende sterrenkaart is misschien een uitgesneden ivoren slagtand van een Mammoet, getekend door vroege mensen uit Azië die Europa binnentrokken en die in 1979 in Duitsland werd ontdekt. Dit voorwerp is 32.500 jaar oud en heeft een snijwerk dat lijkt op het sterrenbeeld Orion, hoewel het ook een zwangerschapsgrafiek kan zijn. Mogelijk zijn er sterrenkaarten afgebeeld bij de rotstekeningen in de grotten van Lascaux in Frankrijk. Het zou een afbeelding kunnen zijn van de open sterrenhoop van de Plejaden. Deze dateert van 33.000 tot 10.000 jaar geleden.
De Nebra-hemelschijf, een 30 cm brede bronzen schijf uit 1600 voor Christus, draagt gouden symbolen die over het algemeen worden geïnterpreteerd als een zon of volle maan, een maansikkel, verschillende sterren, waaronder de Plejaden-cluster en mogelijk de Melkweg.
Oudheid
De oudste nauwkeurig gedateerde sterrenkaart verscheen in de oude Egyptische astronomie in 1534 voor Christus. De vroegst bekende sterrencatalogi werden samengesteld door de oude Babylonische astronomen van Mesopotamië, tijdens de Kassite-periode (ca. 1531-1155 voor Christus). De oudste vermeldingen van Chinese astronomie dateren uit de periode van de Strijdende Staten (476-221 v.Chr.), maar de vroegst bewaarde Chinese stercatalogi van astronomen Shi Shen en Gan De zijn gevonden in de 2e eeuw v.Chr. Shiji door de Westerse Han historicus Sima Qian. De oudste Chinese grafische voorstelling van de nachtelijke hemel is een doos van lakwerk uit het graf van markies Yi van Zeng uit de 5e eeuw voor Christus , hoewel deze afbeelding de posities van de Chinese sterrenbeelden bij naam laat zien en geen individuele sterren.
De Farnese Atlas is een 2e-eeuwse Romeinse kopie van een Grieks beeld uit de Hellenistische tijd dat de Titan Atlas afbeeldt die de hemelbol op zijn schouder houdt. Het is de oudste nog bestaande afbeelding van de oude Griekse sterrenbeelden en bevat rastercirkels die coördinaatposities laten zien. Vanwege de zogeheten precessie (tollen van de aardas) veranderen de posities van de sterrenbeelden langzaam in de tijd. Door de posities van de 41 sterrenbeelden van nu te vergelijken met de rastercirkels van toen, kan een nauwkeurige bepaling van het tijdperk worden gemaakt wanneer de oorspronkelijke waarnemingen werden uitgevoerd. Op basis van deze informatie werden de sterrenbeelden gecatalogiseerd op 125 ± 55 v. Chr. Dit bewijs geeft aan dat de sterrencatalogus van de Griekse astronoom Hipparchus uit de 2e eeuw voor Christus werd gebruikt.
Een voorbeeld uit de Romeinse tijd van een grafische weergave van de nachtelijke hemel is de Ptolemaeïsche Egyptische dierenriem Dendera, uit 50 voor Christus. Dit is een beeldhouwwerk in reliëf op een plafond in het tempelcomplex van Dendera. Het is een zogeheten planisfeer die de dierenriem in grafische voorstellingen (tekeningen) weergeeft. Individuele sterren worden echter niet weergegeven.
Middeleeuwen
De oudste overlevende manuscript sterrenkaart was de Dunhuang Star Chart, uit de Tang-dynastie (618-907) en ontdekt in de Mogao grotten van Dunhuang in Gansu, West-China langs de Zijderoute. Dit is een boekrol met een lengte van 210 cm en een breedte van 24,4 cm die de lucht tussen de keerkring van 40° zuid tot 40° noord toont in twaalf panelen, plus een dertiende paneel dat de noordelijke poolhemel toont. In totaal werden 1.345 sterren getekend, gegroepeerd in 257 asterismen (groepen). De datum van deze kaart is onzeker, maar wordt geschat op 705-10 na Chr.
Tijdens de Song-dynastie (960-1279) schreef de Chinese astronoom Su Song een boek met de titel Xin Yixiang Fa Yao (New Design for the Armillary Clock) met vijf kaarten van 1.464 sterren. Dit is gedateerd op 1092. In 1193 maakte de astronoom Huang Shang een planisfeer (draaibare sterrenkaart) samen met verklarende tekst. Het werd in 1247 in steen gegraveerd en deze kaart bestaat nog steeds in de Wen Miao-tempel in Suzhou.
In de islamitische astronomie was de eerste nauwkeurig te tekenen sterrenkaart hoogstwaarschijnlijk de illustraties van de Perzische astronoom Abd al-Rahman al-Sufi in zijn werk uit 964 getiteld Book of Fixed Stars. Dit boek was een update (bewerking) van delen VII.5 en VIII.1 van de 2e-eeuwse Almagest- sterrencatalogus door Ptolemaeus. Het werk van al-Soefi bevatte illustraties van de sterrenbeelden en beeldde de helderdere sterren af als stippen. Het originele boek heeft het niet overleefd, maar een gekopieerd exemplaar uit ongeveer 1009 wordt bewaard aan de universiteit van Oxford.
Misschien was de oudste Europese sterrenkaart een perkamenten manuscript getiteld De Composicione Spere Solide. Het werd hoogstwaarschijnlijk gemaakt in Wenen, Oostenrijk in 1440 en bestond uit een tweedelige kaart met de sterrenbeelden van het noordelijk hemelhalfrond en de ecliptica (schijnbare zonneweg of baan van de zon). Dit kan hebben gediend als een voorloper voor de oudste Europese gedrukte sterrenkaart, een in 1515 gemaakte set houtsnedeportretten, geproduceerd door Albrecht Dürer in Neurenberg, Duitsland.
Moderne tijd
Tijdens het Europese tijdperk van ontdekkingen begonnen expedities naar het zuidelijk halfrond ervoor te zorgen dat er nieuwe sterrenbeelden werden toegevoegd. Deze kwamen hoogstwaarschijnlijk uit de archieven van twee Nederlandse zeelieden, Pieter Dirkszoon Keyser en Frederick de Houtman, die in 1595 samen naar Nederlands-Indië reisden. Hun waarnemingen werden verwerkt in de globe van Jodocus Hondius uit 1601, die 12 nieuwe zuidelijke sterrenbeelden heeft toegevoegd. Verscheidene andere dergelijke kaarten werden geproduceerd, waaronder Johann Bayer 's Uranometria in 1603. Het laatste was de eerste atlas met beide hemelhelften en introduceerde de Bayer benamingen voor het identificeren van de helderste sterren met behulp van het Griekse alfabet. De Uranometria bevatte 48 kaarten van Ptolemaeïsche sterrenbeelden, een plaat van de zuidelijke sterrenbeelden en twee platen die het hele noordelijk en zuidelijk halfrond lieten zien.
De Pool Johannes Hevelius voltooide zijn Firmamentum Sobiescianum-sterrenatlas in 1690. Het bevatte 56 grote, dubbele paginasterrenkaarten en verbeterde de nauwkeurigheid van de positie van de zuidelijke sterren. Hij introduceerde nog 11 andere sterrenbeelden ( Scutum , Lacerta , Canes Venatici , enz.).
