Jiddisch

Werk in uitvoering! Aan dit artikel wordt de komende uren of dagen nog gewerkt. Belangrijk: Laat dit sjabloon niet langer staan dan nodig is, anders ontmoedig je anderen om het artikel te verbeteren. De maximale houdbaarheid van dit sjabloon is twee weken na de laatste bewerking aan het artikel. Kijk in de geschiedenis of je het artikel kunt bewerken zonder een bewerkingsconflict te veroorzaken.

Dit artikel is nog niet af.

Deze vlag wordt vaak gebruikt voor het Jiddisch, maar is niet officieel. Toch is het een veel gebruikt symbool voor de taal.

Het Jiddisch (ייִדיש) is een West-Germaanse taal. Het Jiddisch is de taal van de charedische Joden (ook wel bekend als ultra-orthodoxe joden). Zij leven voornamelijk in Europa, de Verenigde Staten en Israël. De taal heeft zo'n 3 miljoen sprekers. Het Jiddisch is verwant van het Duits. Vroeger werd de taal daarom ook wel het Jodenduits genoemd, maar deze naam wordt nu niet meer gebruikt. Hoewel alle West-Germaanse talen met het Latijnse alfabet geschreven worden, gebruikt het Jiddisch het Hebreeuwse alfabet.

Het Jiddisch ontstond tijdens de middeleeuwen in Centraal-Europa. Hoewel de sprekers van het Jiddisch ook Hebreeuws konden, gebruikten zij het Jiddisch voor het dagelijks leven. Het Hebreeuws werd gebruikt voor de godsdienst. Het Jiddisch is niet alleen beïnvloed door het Duits, maar ook door het Hebreeuws en veel Slavische talen (Pools, Oekraïens, Russisch, etc.). Ook hebben de Romaanse talen (zoals het Frans) het Jiddisch beïnvloed. Jiddisch werd vooral in Joodse buurten in grote steden gesproken. In Polen en Oekraïne waren er voor de Tweede Wereldoorlog grote Jiddische gemeenschappen. In de Poolse hoofdstad Warschau was wel 50% van de bevolking spreker van het Jiddisch. Voor de oorlog waren er zo'n 11 tot 13 miljoen sprekers in Europa en 17 miljoen sprekers wereldwijd. Door de Jodenvervolging tijdens de oorlog overleed 85% van de sprekers. Veel sprekers van het Jiddisch zijn na de oorlog naar de Verenigde Staten en Israël vertrokken. Een klein deel bleef in Europa. In grote steden, zoals Antwerpen en Amsterdam, zijn er nog altijd Jiddischtalige gemeenschappen.

Overigens is er niet alleen een Jiddische taal, maar ook een Jiddische cultuur. Zo bestaat er Jiddische literatuur, Jiddische muziek en een Jiddische keuken.

Vandaag de dag

Aantallen en verspreiding

Voor de Tweede Wereldoorlog waren er zo'n 11 miljoen mensen die Jiddisch spraken, ook in Nederland en België. In steden als Warschau (Polen) was dit soms wel 50% van de bevolking, en in landen als Polen en Oekraïne waren er hele dorpen waar alleen maar joden woonden die Jiddisch spraken. Na de jodenvervolgingen in de Tweede Wereldoorlog is het aantal mensen dat Jiddisch spreekt erg gedaald. De meesten emigreerden naar de Verenigde Staten of Israël. Tegenwoordig zijn er nog maar 3 miljoen Jiddisch-sprekenden. In Israël is tegenwoordig niet het Jiddisch, maar het Hebreeuws de officiële taal. In Antwerpen is nog steeds een Jiddischtalige gemeenschap. In Nederland is in Amsterdam nog één school waar in het Jiddisch wordt onderwezen. Ook verschijnt er in Nederland het Jiddische tijdschrift Grine Medine.

Officiële status

De Joodse Autonome Oblast werd in de jaren 1920 opgericht door Jozef Stalin als het nieuwe thuisland van de Joden. Het is samen met Israël het enige gebied met een Joodse status.

Jiddisch is geen enkel land een officiële landstaal. In Israël wilde men Jiddisch een van de officiële talen maken, maar dit is nooit gebeurd. Tegenwoordig is alleen het Hebreeuws officieel in Israël. Veel zionisten wilden dit namelijk om een gemeenschappelijke identiteit uit te stralen. Hebreeuws is namelijk een meer verspreidde taal onder Joden dan Jiddisch. Toch was hier ook kritiek op. Aanhangers van het jodendom zien Hebreeuws als een religieuze taal. Zij gebruiken het alleen voor het gebed en voor het lezen van heilige schriften. Deze mensen wilden het Jiddisch officieel maken, aangezien het niet als religieuze taal wordt gezien. In het begin wilde Israël dat sprekers van het Jiddisch Hebreeuws zouden praten. Sinds 1996 is hier in verandering. Sindsdien doet Israël zijn best om de Jiddische taal en cultuur te beschermen en promoten. Toch is het Jiddisch niet erkend in Israël.

Het enige gebied ter wereld waar het Jiddisch een officiële status heeft, is de Joodse Autonome Oblast in Rusland. In het verleden was het Jiddisch ook een officiële landstaal in de Wit-Russische Socialistische Sovjetrepubliek en de Oekraïense Volksrepubliek.

In een aantal landen is het Jiddisch een erkende minderheidstaal. Dit betekent dat de taal gesproken wordt door een minderheid van de bevolking. Jiddisch is erkend als minderheidstaal in Nederland, Zweden, Roemenië, Polen, Moldavië en Bosnië en Herzegovina. In Oekraïne is het Jiddisch ook erkend als minderheidstaal, maar wordt het de "taal van de Joodse minderheid" genoemd.

Dialecten

Er zijn verschillende dialecten in het Jiddisch, maar de vijf belangrijkste zijn het:

• West-Europees Jiddisch: Dit dialect werd gesproken in West-Europa, waaronder Nederland en België. Voor de Tweede Wereldoorlog had dit dialect grote aantallen sprekers. Tegenwoordig is dit dialect bijna uitgestorven.
• Pools-Jiddisch: Dit dialect werd voornamelijk gesproken in Polen, voornamelijk in de steden Bobov en Belz.
• Hongaars-Jiddisch of Jerusalems-Jiddisch: Dit dialect ontstond in Hongarije, maar wordt vandaag de dag veel gesproken in Israël. Dit dialect lijkt heel erg op het Duits.
• Litouws-Jiddisch of Russisch-Jiddisch: Dit dialect ontstond in Litouwen en wordt vandaag de dag vooral gesproken in Rusland. Dit dialect is erg beïnvloedt door de Slavische talen.
• Oekraïens-Jiddisch of Roemeens-Jiddisch: Dit dialect wordt gesproken in Oekraïne, Roemenië en Moldavië. Ook dit dialect bevat veel Slavische woorden.

Ook is er een Amerikaanse variant van het Jiddisch. Dit dialect bevat veel Engelse woorden.

Alfabet en uitspraak

Het Jiddisch gebruikt het Hebreeuwse alfabet. Toch is er een groot verschil in de uitspraak van de letters tussen het Hebreeuws en het Jiddisch.

Letter	Naam	Uitspraak		Letter	Naam	Uitspraak
א	shtumer alef	Geen		ט	tes	t
אַ	pasekh alef	a		טש	tes shin	tsj
אָ	komets alef	o		י	yud	ie
ב	beys	b		יִ	khirik yud	i
בּ	beys	b		יי	tsvey yudn	eej
בֿ	veys	v		ײַ	pasekh tsvey yudn	aai
ג	giml	g		כּ	kof	k
ד	daled	d		כ	khof	ch
דזש	daled zayen shin	dzj		ך	lange/ende khof	ch
ה	hey	h		ל	lamed	l
ו	vov	oe		מ	mem	m
וּ	melupm vov	oe		ם	shlos/ende mem	m
וֹ	khoylem	ooi		נ	nun	n
וו	tsvey vovn	w		ן	lange/ende nun	n
וי	vov yud	ooi		ס	samekh	s
ז	zayen	z		ע	ayin	e
זש	zayen shin	zj		פּ	pey	p
ח	khes	ch		פֿ	fey	f

Grammatica

De grammatica van het Jiddisch lijkt er op dat van het Duits. Toch zijn er ook dingen overgenomen uit het Hebreeuws en verschillende Slavische talen.

Zoals in het Duits heeft het Jiddisch naamvallen. Waar het Duits er vier heeft, heeft het Jiddisch slechts drie naamvallen:

• De nominatieve naamval (eerste naamval)
• De datieve naamval (derde naamval)
• De accusatieve naamval (vierde naamval)

De tweede naamval (genitief) is dus niet aanwezig is het Jiddisch. Zoals in het Duits krijgen de lidwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en voornaamwoorden een bepaalde uitgang voor een bepaalde naamval.

Lidwoorden

Alle zelfstandige naamwoorden in het Jiddisch kunnen drie geslachten hebben. Deze hebben elk hun eigen lidwoord. Dit zijn mannelijk (דער of der), vrouwelijk (די of di) of onzijdig (דאָס of dos). Woorden die in meervoud staan hebben altijd het vrouwelijke lidwoord (די of di). Dit zijn bepaalde lidwoorden. Deze bepaalde lidwoorden veranderen ook met de naamval. Dit gebeurt ook in het Duits, maar in het Jiddisch is dit eenvoudiger.

	Mannelijk	Vrouwelijk	Onzijdig	Meervoud
Nominatief (1e)	דער (der)	די (di)	דאָס (dos)	די (di)
Accusatief (4e)	דעם (dem)
Datief (3e)		דער (der)	דעם (dem)

Daarnaast is er nog een onbepaald lidwoord (אַ). Wanneer het volgende woord met een klinker begint, dan schrijft men het als אַן. Anders dan het Duits krijgt dit onbepaalde lidwoord geen uitgang.

Voornaamwoorden

Ook de persoonlijke voornaamwoorden in het Jiddisch veranderen met de naamval.

	Ik	Jij	Hij	Zij	Het	Wij	Jullie	Hen
Nominatief (1e)	איך (ikh)	דו (du)	ער (er)	זי (zi)	עס (es)	מיר (mir)	Formeel: איר (ir) Informeel: עטס (ets)	זיי (zey)
Accusatief (4e)	מיך (mikh)	דיך (dikh)	אים (im)			אונדז (undz)	Formeel איַיך (aykh) Informeel: ענק (enk)
Datief (3e)	מיר (mir)	דיר (dir)		איר (ir)	אים (im)

Voor het Jiddische woord voor "jullie" zijn er twee vormen; een formele en informele vorm. De formele vorm gebruik je voor mensen die niet kent. Het toont beleefdheid. De informele vorm gebruik je bijvoorbeeld tegen mensen die je wel kent.

Telwoorden

#	Jiddisch	Uitspraak
0	נול, זעראָ	nul, zero
1	איינס	eyns
2	צוויי	tsvey
3	דרײַ	dray
4	פיר	fir
5	פינף	finf
6	זעקס	zeks
7	זיבן	zibn
8	אַכט	akht
9	נײַן	nayn

#	Jiddisch	Uitspraak
10	צען	tsen
11	עלף, עלעף	elf, elef
12	צוועלף, צוועלעף	tsvelf, tsvelef
13	דרײַצן	draytsn
14	פערצן	fertsn
15	פופצן	fuftsen
16	זעכצן	zekhtsn
17	זיבעצן	zibetsn
18	אַכצן	akhtsn
19	נײַנצן	nayntsn

Jiddische cultuur

Muziek

Literatuur

Eten en drinken

Jiddische woorden in het Nederlands

Het Nederlands heeft aardig wat woorden overgenomen uit het Jiddisch. Een paar voorbeelden, met betekenis, zijn:

• lef , moed
• bajes , gevangenis
• bolleboos, slimmerik
• gozer, man (informeel)
• jatten, stelen
• mazzel, geluk
• smeris, politieagent
• smoes, vals excuus of leugen
• stiekem, heimelijk
• tof, goed

Zelfs de bekende bijnaam van Amsterdam, Mokum, komt uit het Jiddisch ('makom' is Jiddisch voor stad). Dat komt omdat er in Amsterdam vroeger best veel joden woonden.

Link

Jiddische woorden in het Nederlands (top 50)