Cultuur
Cultuur is alles wat door de mens is gemaakt (waaronder kunst) en wordt voortgebracht. Dat zijn dus zowel
- voorwerpen (materiële cultuur) als
- dingen die bedacht zijn (ideeën, theorieën, wetten, normen en dergelijke; dat noemen we de immateriële cultuur).
Cultuur staat daarmee tegenover natuur: die laatste is ontstaan zonder ingrijpen van de mens.
Veel kunst en andere cultuurvormen kun je bekijken in een (openlucht) museum, bioscoop of theater. Ook in een attractiepark vind je de nodige cultuur. Stads- en dorpsgezichten zijn een uiting van de menselijke cultuur. Daarom worden deze vaak ook als (architectonische) monumenten of cultureel erfgoed beschermd.
Natuur versus cultuur
Hoewel cultuur 'tegenover' natuur lijkt te staan, is er eerder sprake van een wisselwerking. Zodra er iets in de natuur gebeurt, reageert de mens daarop met zijn cultuur. Denk aan een overstroming door langdurige regenval. Huis en haard worden bedreigd. De mens moet hierop reageren; vluchten of vechten. In het laatste geval zal de mens zijn huis willen beschermen en maatregelen gaan nemen. Met de kennis die hij heeft en de aanwezige materialen wordt er ingegrepen.
Andersom hebben de activiteiten van de mens geleid tot ernstige verstoringen van de natuur. Daar waar vroeger te veel bos werd platgebrand voor stukjes landbouwgrond, ontstonden er uiteindelijk zandverstuivingen die onbewoonbaar waren. Opnieuw kon de mens hierop reageren door bijvoorbeeld tot herbeplanting over te gaan en de natuur te helpen herstellen. Er zijn tal van voorbeelden te noemen waarbij deze wisselwerking duidelijk wordt.
Ook vandaag de dag zal de mens met al zijn culturele activiteiten rekening moeten houden met de natuur. Tegenwoordig dringt langzaam het besef door dat toch niet alles zo maakbaar is als we tot voor kort dachten en dat we mee zullen moeten gaan met wat de natuur ons biedt. Problematiek als vervuiling (stikstof, koolstofdioxide, fijnstof, zware metalen etc.) en klimaatverandering dwingt ons om goed na te denken waarmee we bezig zijn en hoe we onze omgeving inrichten en aanpassen naar onze wensen. We respecteren onszelf als we ook de natuur respecteren.
Bouwen aan onze omgeving
Al vanaf de prehistorie heeft de mens behoefte aan 'een dak boven z'n hoofd'. Een thuisplek die beschutting en veiligheid biedt. Om die plek naar de eigen zin in te kunnen richten zijn er vaardigheden en gereedschappen nodig. De kennis hiervoor ontwikkelde zich langzaam en werd van ouder op kind doorgegeven. De grot werd vervangen door een simpele hut. Naast het in cultuur brengen van de grond (landbouw) ontstonden er boerderijen. Hout werd op den duur vervangen door steen en ga zo maar door. Kortom: ook de techniek om iets te maken ontwikkelde mee.
Daarom wordt de bouwkunde en de weg- en waterbouw ook wel cultuurtechniek genoemd. De cultuurhistorie is terug te zien in de ontwikkelingen in de technologie.
Een stuk grond wordt dus ook in cultuur gebracht. Wat zeg maar eerst natuur was, wordt nu ontgonnen en bewerkt om er gewassen op te laten groeien die voor de mens nuttig zijn. Een landschap dat zo door de mens is veranderd, wordt dan ook cultuurlandschap genoemd. Ook bossen die door de mens zijn aangelegd worden cultuurbossen genoemd. Echte natuurlijke oerbossen zijn in Nederland niet of nauwelijks meer te vinden.
De kennisoverdracht van ouder op kind verandert op een gegeven moment ook. In de middeleeuwen werd gespecialiseerd werk van generatie op generatie doorgegeven in de werkplaatsen van de gilden. Elk gilde beoefende een vak, een ambacht. Zelfs de kunstenaars als beeldhouwers en kunstschilders waren verenigd in een gilde. Een werkplaats en school tegelijk. Universiteiten ontstonden ook in de middeleeuwen. Vanaf dan zal het onderwijs langzaamaan veranderen.
Onderscheidende groepen
Verder heeft cultuur te maken met taal (regionale taal, streektaal, dialect), religie, kunst, volkskunst, sport, ambachten, klederdracht, mode, wetenschap, normen en waarden, gewoonten, en uiteindelijk de hele inrichting van een samenleving (een land, een streek of een volk).
Soms zijn bepaalde bevolkingsgroepen (samenlevingen) nog te herkennen aan hun klederdracht of beter gezegd streekdracht. In Nederland zie je die alleen nog bij folkloristische feesten. In het buitenland zijn ze meer te vinden. Ook de streektaal, dialecten regionale- en landstalen hebben met cultuur te maken. De manier van leven en gewoonten (zoals eetgewoonten) tussen deze groepen zijn verschillend en kunnen daardoor van elkaar onderscheiden worden. De gebieden waarin dergelijke groepen leven worden cultuurgebieden genoemd.
Zelfs bedrijven, clubs en scholen kunnen elk een eigen cultuur hebben waarmee ze zich van elkaar onderscheiden. Denk aan de materiële kenmerken als het bedrijfsuniform, het clubshirt, het schooluniform. Maar ook immaterieel kunnen deze groepen verschillen in sfeer, taalgebruik en gedrag. Bij dergelijke organisaties kan de term cultuur ook een negatieve klank hebben, omdat er bijvoorbeeld binnen dergelijke organisaties wordt gediscrimineerd of omdat de leiding de onderliggende lagen onderdrukt. Ook bijvoorbeeld seksuele intimidatie behoort dan tot een negatieve cultuur.
Ook kan er onderscheid zijn tussen leeftijdsgroepen. Jongeren kunnen zich afzetten tegen de ouderen en zich op een eigen manier gaan kleden; andere haardracht en andere muziek zorgen ervoor dat ze zich 'anders' voelen. Dit wordt ook wel de jongerencultuur (denk aan straat- en jongerentaal) of Avant-garde genoemd. Dit zie je goed terug in de geschiedenis van de muziek en vooral van de popmuziek, een onderdeel van de cultuurgeschiedenis en het cultureel erfgoed. Dit is ook terug te herkennen in de monumenten die een groep in ere houdt, maar denk ook aan tradities als bij oud en nieuw, volksdansen enzovoorts.
Voordelen en nadelen van groepsvorming
Nadeel van dergelijk onderscheid is dat groepen zich (net als de jongeren) tegen elkaar kunnen gaan afzetten en er conflicten kunnen ontstaan die zelfs tot oorlog kunnen leiden. Dit is iets van alle tijden, waardoor culturen komen en gaan.
Een voordeel is juist de diversiteit. Wanneer groepen zich met elkaar vermengen (door migratie ofwel verhuizingen) kunnen ze van elkaar leren en worden er gewoontes van elkaar overgenomen. De komst van de Chinees, de Griek, Marokkaan of Spanjaard in Nederland in de 20e eeuw was misschien vreemd, maar ze veranderde bijvoorbeeld het aanbod van eten met andere smaken. Dit geeft weer een rijkere cultuur en maakt het de samenleving multicultureel. Ook dit is meermaals gebeurd in de geschiedenis na bijvoorbeeld een volksverhuizing of de ontdekkingstochten. Ook nu nog zijn er groepen mensen noodgedwongen op de vlucht voor oorlogen en natuurrampen en komen dan terecht bij andere groepen. Zijn de verschillen niet al te groot, dan is de samensmelting over het algemeen niet zo'n probleem. Zijn er echter grote verschillen in de manier van doen tussen beide groepen, dan kan dat spanningen opleveren. Het aan elkaar aanpassen vraagt inspanning van beide kanten. Het is dus niet alleen de nieuwkomer die een inburgeringscursus moet doen, het vraagt ook iets van de bestaande samenleving: tolerantie.
Wereldburgerschap
Het van elkaar leren hoort bij het wereldburgerschap. De wereld mag dan verdeeld zijn in allerlei volkeren, diezelfde volkeren hebben allemaal met elkaar te maken. Samen zijn ze verantwoordelijk voor de wereld. Dan kom je al snel uit op zaken als vervuiling, klimaatproblemen, hongersnood en dergelijke. Dat wat de een veroorzaakt, heeft gevolgen voor de ander. De industrialisatie van de een, veroorzaakt droogte of juist overstromingen bij de ander. Het hebben van een eigen mobieltje is leuk en fijn, maar hoe zit het met de winning van de grondstoffen die ervoor zijn gebruikt? We zullen over elkaars grenzen heen moeten kijken en met elkaar oplossingen zien te vinden. Dat kan alleen als er respect en begrip voor elkaar is en dat begint door je te verdiepen in elkaars culturen. Het tonen van betrokkenheid is echter niet eenvoudig.
Iedereen vindt dat hij of zij rechten heeft, maar we hebben ook de plicht om de wereld in goede staat aan de volgende generatie door te geven. Dat begint al in het klein, bijvoorbeeld binnen een gezin of een schoolklas, waarbij je rekening probeert te houden met elkaar. Maar naarmate de groep groter wordt, zul je al merken dat de rechten en plichten niet voor iedereen gelijk zijn. Dat zie je ook bij de culturen onderling: wat bij de een wel mag, is bij de ander verboden. Helaas kun je dat niet zomaar veranderen.
Onderwijs
In het Nederlands voortgezet onderwijs is er het Profiel cultuur en maatschappij waarin cultuur in al haar verschijnselen aan bod komt. Ook in het basisonderwijs komt cultuur wel aan bod, maar niet als een apart vak. Je ziet het terug in vakken als geschiedenis, aardrijkskunde, muziek, dans, theater, tekenen en eventueel godsdienst. Sommige scholen organiseren wel eens een landenthema of zoiets. De culturele vorming of cultuureducatie wordt op zich wel belangrijk gevonden. Het gaat hierbij om:
- Verbindingen leggen tussen de verschillende vormen van kunst en overige vakken
- Leerlingen kunnen ervaren hoe culturele ontwikkelingsfasen zijn ontstaan en hoe leerlingen onderling kunnen verschillen (en verschillende culturele achtergronden hebben)
- Het kennismaken en kennis ontwikkelen binnen de deelgebieden dans, muziek, literatuur, drama, beeldend, audiovisueel en media-erfgoededucatie, vooral ook door het zelf te doen
- De opgedane ervaringen van cultuureducatie met elkaar bespreken en welke vruchten je kunt plukken van elkaars verschillen en overeenkomsten.
Het gaat niet alleen om het opdoen van kennis over de verschillende vormen van kunst, het cultureel erfgoed en de media (kunst), maar ook hoe je als leerling je expressie- en communicatieve vaardigheden in kunt zetten. Zo leer je over technieken en (denk)vaardigheden en ontwikkel je een open houding ten aanzien van cultuur, die van je eigen omgeving, maar ook die van een ander.
Zie ook
- Cultuur in Nederland
- Cultuur naar land
- Voor nog veel meer artikelen over cultuur, zie: Categorie:Cultuur
Links
De doelen voor cultuuronderwijs in Nederland zijn vastgelegd in kerndoelen en eindtermen:
- Kerndoelen in het basisonderwijs: Kunstzinnige oriëntatie en Oriëntatie op de wereld.
- Kerndoelen voor de onderbouw in het voortgezet onderwijs: Leergebied Kunst en cultuur
- Eindtermen voor de kunstvakken in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs: Culturele en kunstzinnige vorming (CKV), kunst algemeen, muziek, beeldende kunst en vormgeving (tekenen, handvaardigheid, fotografie, film, audiovisuele vorming), theater en dans.
- Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE)
In België staat voor Vlaanderen informatie op de webstek van het Departement Cultuur, Jeugd & Media.