Beurtschip

H. Braakman & Co poster

Met een beurtschip werd de beurtvaart beoefend. Dit was een Nederlands lijnvaartsysteem voor de (grotendeels) binnenvaart, dat bestond vanaf het einde van de 15e eeuw. Het was een vorm van pakkethandel en bezorgdienst en een voorloper van het openbaar vervoer. De beurtschepen vervoerden passagiers, vee en vracht langs vaste routes tegen vaste prijzen. Er waren vertrekken gepland, met schepen die zelfs niet volledig beladen vertrokken, en de lokale autoriteiten namen wettelijke maatregelen om de concurrentie uit te sluiten.

De beurtschepen waren er in allerlei soorten en maten (mede afhankelijk van de route die ze voeren). Eerst op zeil, en later ook op stoomkracht en nog later verbrandigsmotoren (meestal diesel).

Het achterliggende idee

Nederland is een land dat bijzonder rijk is aan waterwegen. Naast vele natuurlijke waterlopen, zijn er door de eeuwen heen behoorlijk wat kanalen gegraven. Alleen al tussen 1632 en 1665, in de hoogtijdagen van de Nederlandse Gouden Eeuw, werd 658 km kanaal aangelegd door steden en investeerders. Ook de Zuiderzee, een grote watermassa in het midden van het noordelijke deel van het land, was een belangrijk knooppunt voor de scheepvaart. Wegen, of beter gezegd zandpaden, waren van slechte kwaliteit als ze al bestonden. Pas in het begin van de 19e eeuw werd een wegennet van enige betekenis aangelegd. Mede daarom lagen alle steden van enig belang aan het water en groeide het vervoer over water tussen hen met een groeiende economie vanaf het einde van de 15e eeuw.

Voor de beurtvaart moesten kooplieden een heel schip huren als ze iets vervoerd wilden hebben, hoewel tussenpersonen zoals cargadoors waarschijnlijk ook voor stukgoederen zorgden. Vanaf het einde van de 15e eeuw groeiden welvaart en handel in Nederland, waardoor de vraag naar transport toenam. Ondertussen hielden de steden zich steeds meer bezig met het reguleren van het transportbedrijf, voornamelijk om hun eigen schippers vooruit te helpen ten koste van die van andere plaatsen. Zo hield het recht van lastbreken in dat een zending goederen bij aankomst gelost moest worden, met kosten voor dragers, magazijnen en dergelijke. Omdat concurrerende schippers regelmatig ruzie kregen over rechten (zoals de stapelrechten), verzendingen en tijden om te laden en te varen, maakten de steden steeds meer regels en voorschriften.

Het gebruik van de trekschuit leek erop, maar was niet hetzelfde.

Zelfs internationaal

Sommige beurtschepen voeren ook de open zee, zoals de Zuiderzee en de Waddenzee. Amsterdam had beurtvaartcontacten met Londen en Rouen vanaf 1611, Hamburg in 1613 en Duinkerken in 1699. Ook in de Zuidelijke Nederlanden bloeide het systeem op, maar alleen in de westelijke delen. Sommige Duitse steden hadden beurtvaartverbindingen met Nederlandse, en daarna ook onderling.

Verdwijnen

Met de komst van de spoorwegen, verdwenen veel beurtschepen. Ook door de verbetering van wegen en de komst van vrachtauto's was het snel gedaan met de beurtvaart. Tot rond 1970 waren er nog een paar beurtvaartlijnen. Er zijn hooguit nog wat museale beurtschepen.