Hanze

Een hanze of hanza ('groep', gilde, 'schare' of 'gevolg' in het Oudhoogduits) was een samenwerking van handelaren en steden met een bloeiperiode tussen 1356 en ca. 1450. Door de samenwerking probeerden ze de handel te beschermen en uit te breiden. Vanaf de 12de eeuw ontstonden rond de Noord- en Oostzee samenwerkingsverbanden van Duitse kooplieden. Het Zweedse eiland Gotland was in het begin het centrum. Lokale handelaren handelden met kooplieden uit Denemarken, Lübeck en later ook Westfalen. Vanuit Gotland werd ook handel gedreven met Engeland, Vlaanderen en Novgorod.

Ontstaan van de Hanze

Het ontstaan van de Hanze was in de 12e eeuw en was een geleidelijk proces. Duitse steden sloten een verbond uit economische belangen. Het begint in de Duitse stad Lübeck in 1143. Vanuit daar hebben meerdere steden zich aangesloten en is de Hanze ontstaan. In de glorietijd waren er maar liefst 150 Hanzesteden aangesloten bij het verbond. Bekend is dat steden samenwerkten, een sterke band hadden en geld konden besparen door handel te combineren. De Nederlandse Hanzesteden hadden veel belangen, voornamelijk op economisch gebied. Steden werden steeds rijker van de handel en konden makkelijk samenwerken door de gunstige ligging aan de Zuiderzee, IJssel, Rijn en de Maas. Daarnaast moest de concurrentie worden aangegaan met de Hollandse steden in het westen van Nederland. Als we het over de Nederlandse Hanzesteden tijdperk hebben, dan praten we over de tijd van rond 1350 – 1450. Overigens waren er wel al steden eerder aangesloten bij het Hanzeverbond.

Nederlandse Hanzesteden

In 1356 werd voor het eerst in Nederland de naam 'Hanze' gebruikt. De volgende 22 steden worden genoemd als Hanzesteden: Amsterdam (niet bekend), Arnhem (1441), Bolsward (1412), Deventer (1285), Doesburg (1447), Dordrecht (niet bekend), Elburg (1367), Groningen (1463), Harderwijk (1280), Hasselt (1367), Hattem (1299), Kampen (1441), Nijmegen (1402), Oldenzaal (1261), Ommen (1473), Roermond (1441), Stavoren (1385), Tiel (1402), Venlo (1481), Zaltbommel (niet bekend), Zutphen (niet bekend) en Zwolle (1272). Vanaf de 12de eeuw zijn de steden zich aan gaan sluiten bij het verbond. Iedere stad had hier zo zijn eigen reden voor. Veel steden kregen vanaf dat zelfde jaar ook stadsrechten. Schepen konden aanmeren in deze steden en via handelaren ging het handelswaar verder Europa in.

Handelsroute

Sinds de introductie in de dertiende eeuw van de kogge, een zeewaardig schip van zo ongeveer 15 tot 30 meter lang met een groot laadvermogen, was de ´ommelandsvaart´ steeds belangrijker geworden. Tot die tijd liepen de handelsroutes tussen de belangrijkste handelsgebieden, de Oostzeelanden en Engeland enerzijds en Vlaanderen, Frankrijk, de Duitse Rijnsteden en de landen aan de Middellandse Zee anderzijds , voornamelijk over land en via de grote rivieren. De meeste goederen werden naar Hamburg en Lübeck gevoerd waarna het verder werden getransporteerd naar de Oostzeelanden. Dit was erg omslachtig en erg kostbaar.

Met de Kogge werd het mogelijk met een grote lading aan boord over zee langs Kaap Schagen door de Sont naar de Oostzee te varen. De IJsselsteden, met Kampen voorop, grepen de nieuwe mogelijkheden met beide handen aan. De opkomst dankten zijn aan hun optreden als intermediairs tussen het Oostzeegebied en Holland, het Rijnland en Westfalen.

Kaart Hanzesteden en handelsroutes

Handelswaar

Over land en via de IJssel werden wijn, metalen, ijzerwaren, bouwstenen, molenstenen, glas, aardewerk en lederwerk naar de IJsselsteden gebracht en vanuit daar doorgevoerd naar het Oostzeegebied en de Noord-Duitse steden. Vanuit het Oostzeegebied werden stokvis, haring, traan, huiden, teer en potas meegenomen en via de IJssel over het land verder gedistribueerd.

Concurrentie

Het dagelijks leven van de Hanzekoopman in het Hanzeatische binnenland en daarbuiten stonden in het teken van concurrentie en samenwerking. Men beconcurreerde elkaar om klanten en leveranciers, maar er was ook samenwerking op verschillende niveaus. De ‘Butenhansen’, waarmee de kooplieden van buitenaf werden bedoeld, zouden een dodelijke bedreiging hebben gevormd voor de Hanze en pogingen om dat gevaar af te wenden zouden uiteindelijk zijn mislukt. De Hollanders waren de meest geduchte concurrenten van de Hanze. Zij drongen in de veertiende en vijftiende eeuw het Hanzegebied binnen, verkochten hun handel in het Baltische gebied en kochten zelf graan in Pruisen en Polen. De Hanze maakten zich zorgen over drie aspecten:

1. De Hollanders laadden graan in vanuit de zogeheten kliphavens, iets wat verboden was volgens “de Duitse handelsvoorschriften”.

2. Omdat hun vrachttarieven lager waren, wisten ze zich meester te maken van een groot deel van de vrachtvaart.

3. Door hun toedoen werd de rechtstreekse zeeweg door de Sont belangrijker ten koste van de route via Lübeck en Hamburg.

Niet alleen de Hollanders waren concurrenten voor de Hanze. Ook de Zuid-Duitse steden/gebieden waren een gevaar voor de Hanze. Ze hadden slimme manieren bedacht om te blijven handelen en verboden te omzeilen.

Einde van het Hanze tijdperk

De Hanzesteden slaagden er dus niet in om de concurrentie buiten de deur te houden. Met name de Hollanders en Vlamingen kregen een steeds groter aandeel in de groeiende handelsactiviteiten in Noordwest- Europa en de Hanze verloor handelsgebied. Toen in 1669 de laatste bijeenkomst van de nog zes overgebleven Hanzesteden plaatsvond, hadden de Hollanders allang de heerschappij veroverd, maar zij waren niet de eersten. In de 16e eeuw was Antwerpen onbetwist de belangrijkste handelsplaats in ons deel van de wereld. In 1585 werd die stad veroverd door de Spanjaarden, waarna de Zeeuwen de nu vijandelijke stad blokkeerden. Vanaf toen bloeide Amsterdam op en begon de Nederlandse Gouden Eeuw. Nederlandse kooplieden verzorgden het vervoer van hout, graan en huiden van de Oostzee naar alle andere streken van West-Europa.

De Canon van Nederland

De Hanze is opgenomen in de canon van Nederland. De Hanze is één van de vijftig thema's.