Fries (taal): verschil tussen versies

Huidige versie van 7 feb 2024 om 15:04

Gebieden waar Fries wordt gesproken.

Fries (Frysk) is een Germaanse taal die vooral wordt gesproken in de Nederlandse provincie Friesland (Fryslân in het Fries). De taal wordt ook gesproken door kleine groepen in Duitsland en Denemarken.

Inleiding

De Friese talen vormen een kleine ondergroep van de Noordwest -Germaanse talen, die op hun beurt weer deel uitmaken van de West-Germaanse talen. Deze taalgroep omvat (Westlauwersk of West) Fries, Noord-Fries en Oost-Fries, waarvan alleen de laatste taal Saterland Fries is, waarbij alle andere dialecten zijn uitgestorven. De Friese talen werden in 2004 door ongeveer 612.000 mensen als moedertaal gesproken , voornamelijk in de Nederlandse provincie Fryslân (Friesland), en verder in het Duitse Noord-Friesland en Saterland.

Fryske dialecten

Er zijn dus een paar varianten op Fries. Ten eerste is er het Westerlauwers Fries (Westlauwersk), wat in Friesland door zo'n 400.000 mensen wordt gesproken, dan is er nog het Saterfries (Saaterland Frysk), dat nog door ongeveer 1000 mensen wordt gesproken in Duitsland. Het is als enig overgebleven variant van het Oostlauwers Fries of Oost-Fries. Rond de Deens-Duitse grens wordt door zo'n 10.000 mensen het Noordfries gesproken. Het Westerlauwers Fries heeft dus veruit de meeste sprekers.

Verdwijnen van Friese gronden in de Middeleeuwen (geel is huidige Fries)

Geschiedenis

De Friese talen hebben een lange geschiedenis. Het klopt dat er al een Friesland (Hertogdom Frisa) was in de Vroege Middeleeuwen, in de tijd van Clovis. Het strekte zich uit langs de Noordzeekust van het huidige Frieland tot in zeeland. Het is niet zeker of dit hetzelfde volk is als de Friesen waar we het hier over hebben. De Friese taal zoals die in de Vroege Middeleeuwen gesproken moet zijn wordt ook wel Proto-Fries genoemd. Deze taal heeft het niet overleefd en is niet overgeleverd, behalve in korte runen-inscripties vanaf de zevende eeuw. Het Fries van de Hoge Middeleeuwen (1150-1550) wordt Oudfries genoemd. De eerste Oudfriese tekst is een fragmentarische psalmvertaling uit de twaalfde eeuw. Tijdens de Oudfriese periode stamden Oost-Fries en Noord-Fries van het Westlauwersk Fries af, waarna ze verder een zelfstandige ontwikkeling volgden. Oost-Fries is tussen 1300 en 1900 uitgestorven in bijna heel Oost-Friesland, met uitzondering van het Duitse Waddeneiland Wangereach (waar het in het midden van de twintigste eeuw uitstierf) en Saterland, dat lange tijd geïsoleerd was. omgeven door bijna ondoordringbare moerassen.

De Friese talen behoren tot de Noordwest-Germaanse taalgroep, waartoe ook de nauw verwante Angelsaksische talen behoren, waaronder het Engels. We weten al over de Friezen (Frisia) sinds de Romeinse tijd omdat de schrijver Tacitus over hen schreef. Ze spraken eerst Oud-Fries, toen Midden-Fries en nu tegenwoordig (hedendaags) "gewoon" Fries.

Het Westlauwersk Fries ontwikkelde zich tot het Middelfries, dat tussen 1550 en 1820 werd gesproken. Veel teksten uit die periode zijn verdwenen, omdat het Fries destijds slecht geschreven was. Vanaf 1820 wordt er Nieuwfries gesproken, waarvan de ontwikkeling samenvalt met het nieuwe gebruik van het Fries als schrijftaal. Dit wordt ook wel het Standaardfries genoemd, die op scholen wordt onderwezen. Er is ook een verwandschap met het Deens en het Zweeds.

Fries behouden

Portret van koningin Wilhelmina in Friese klederdracht

Syb van der Ploeg

Een taal moet onderhouden worden en actief gesproken, anders verdwijnt het. Een organisatie die het Fries promoot en mensen helpt is de Fryske Akademy. Sinds de oprichting in 1938 zet de vereniging zich wetenschappelijk in voor het behoud van het Fries. Er zijn werkgroepen die onderzoek doen zoals naar de letterkunde, archeologie, de Fryske maritieme geschiedenis, muziek en de heraldiek.

Zo wordt er ook gewerkt aan een Fries-Nederlands online woordenboek.

Klederdracht - Fryske klaeijing

In Friesland heeft men nog lang in klederdracht rondgelopen. Nu zie je het hooguit nog op jaarmarkten waar presentaties worden gegeven. De dracht is vanouds rijk, met dure stoffen en veel zilverwerk. De Friese klederdracht is de kleding van boer(en) en in Friesland rond 1860 een tijd van voorspoed voor de Friese boeren door de export van boter en kaas naar onder andere Engeland. Het kostuum wordt nog steeds gebruikt bij folkloristische activiteiten zoals volksdansen, ringrijden, de halve feestdagen en een boerenbruiloft.

Friese popmuziek

In Friesland kent men Aaipop. Dit is een eendaags muziekfestival dat sinds 1987 jaarlijks op paasmaandag wordt gehouden op een terrein in Nijland, een dorp tussen Sneek en Bolsward. Aaipop trekt jaarlijks ongeveer 2500 bezoekers. Op Aaipop spelen alleen bands in het Fries en in aan het Fries verwante streektalen zoals het Stadsfries en het Bildts. Het festival noemt zich het grootste Friestalige festival ter wereld.

Bekende optredens waren er onder andere van:

Strawelte (1988)
Bricquebec (1988)
Pigmeat (1999)
Doede Bleeker (2000)
Bogerman Bigband (2000)
Bombarje (2002, 2004)
De Kast (2004)
Meindert Talma (2009)
Gerrit Breteler (2009)
Aart Lus & Ed Lip (2009)
Syb van der Ploeg en band (2009)
Die Twa
De Doelleazen
Jarretank
Jitiizer
Van Wieren
Piter Wilkens
De Hûnekop
It Dockumer Lokaeltsje

Radio en TV

Op de radio en TV en via internet is er Omrop Fryslân. Ook is er Frysk FM.

Onderwijs

De provincie Fryslân stimuleert en subsidieert, overeenkomstig Europese en nationale wet- en regelgeving, het gebruik van het Fries. De Rijksoverheid erkent de Friese taal als officiële taal via de Wet gebruik Friese taal en onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. Men stimuleert het gebruik van het Fries al bij jonge kinderen. Elke school binnen het Friese taalgebied is verplicht om de kerndoelen voor het Fries te behalen. Daarnaast zijn er ongeveer 70 drietalige basisscholen en 6 locaties voor meertalig voortgezet onderwijs (mvo) waar zowel het Fries, Engels als Nederlands als instructietaal worden gebruikt in een groot deel van de onderwijstijd. In het beroepsonderwijs is het wettelijk niet verplicht om het Fries aan te bieden. Voor de verzorgende beroepen wordt er op de ROC Friese Poort, het Friesland College en het Nordwin College een module Fries aangeboden. NHL Stenden, een hogeschool in Leeuwarden, biedt het Fries aan in zijn lerarenopleidingen, gericht op zowel het primair als het voortgezet onderwijs. De Rijksuniversiteit Groningen (RuG) biedt een opleiding Taalminderheden en meertaligheid aan, met daarin opgenomen een optionele specialisatie in het Fries.

Hindeloopen of Hylpen

Op verkeersborden

Plaatsnamen en verkeersborden zijn in Friesland zowel in het Nederlands als het Fries aangegeven.

Wikipedia in het Fries

Er zijn te weinig Fries sprekende en Fries schrijvende vrijwilligers om op WikiKids in het Fries artikelen te maken. Er is wel een Wikipedia in het Fries.

Links

Germaanse talen
Noord-Germaanse Talen: Deens · Zweeds · Noors · IJslands · Faeröers West-Germaanse Talen: Afrikaans · Duits · Engels · Nederlands · Fries · Luxemburgs · Jiddisch

@@ Regel 1: / Regel 1: @@
-'''Fries''' is een Germaanse taal die vooral wordt gesproken in de [[Nederland]]se provincie [[Friesland]] ([[Fryslân]] in de Friese taal). De taal wordt ook gesproken in Duitse steden zoals bijv. Oldenburg vlak aan de Nederlands-Duitse grens. Dat stukje land heet Oost-Friesland en er wordt Oost-Fries gesproken. Wordt gesproken door het volk der [[Friezen]].
+[[Bestand:Friesetaalgebied.png|300px|right|miniatuur|Gebieden waar Fries wordt gesproken.]]'''Fries''' (Frysk) is een Germaanse taal die vooral wordt gesproken in de [[Nederland]]se provincie [[Friesland]] (Fryslân in het Fries). De taal wordt ook gesproken door kleine groepen in [[Duitsland]] en [[Denemarken]].
+== Inleiding ==
-Er zijn namelijk een paar varianten op Fries. Ten eerste is er het West-Fries (''Westlauwers Fries'') en dan is er nog het Oost-Fries en het minder bekende Saterfries (Saaterland Frysk, ook uit Duitsland).
+De '''Friese talen''' vormen een kleine ondergroep van de Noordwest -Germaanse talen, die op hun beurt weer deel uitmaken van de West-Germaanse talen. Deze taalgroep omvat (Westlauwersk of West) Fries, Noord-Fries en Oost-Fries, waarvan alleen de laatste taal Saterland Fries is, waarbij alle andere [[dialect]]en zijn uitgestorven. De Friese talen werden in 2004 door ongeveer 612.000 mensen als moedertaal gesproken , voornamelijk in de Nederlandse provincie Fryslân (Friesland), en verder in het Duitse Noord-Friesland en Saterland.
+=== Fryske dialecten ===
-De taal wordt al lange tijd gesproken. Het is een erg oude Germaanse taal en lijkt op het [[Engels]]: vroeger heeft het volk de [[Friezen]] (die nog altijd in Friesland wonen) vast ook wel contact met de Engelsen gehad. Vandaar dat de talen op elkander lijken. We weten al over de Friezen sinds de Romeinse tijd omdat meneer [[Tacitus]] van hen schreef. Ze spraken eerst Oud-Fries, toen Midden-Fries en nu tegenwoordig (hedendaags) "gewoon" Fries.
+Er zijn dus een paar varianten op Fries. Ten eerste is er het [[Westerlauwers Fries]] (''Westlauwersk''), wat in Friesland door zo'n 400.000 mensen wordt gesproken, dan is er nog het [[Saterfries]] (Saaterland Frysk), dat nog door ongeveer 1000 mensen wordt gesproken in Duitsland. Het is als enig overgebleven variant van het [[Oostlauwers Fries]] of Oost-Fries. Rond de Deens-Duitse grens wordt door zo'n 10.000 mensen het [[Noordfries]] gesproken. Het Westerlauwers Fries heeft dus veruit de meeste sprekers.[[Bestand:Lânkaart terreinferlies Frysk Magna Frisia.png|miniatuur|Verdwijnen van Friese gronden in de Middeleeuwen (geel is huidige Fries)]]
+== Geschiedenis ==
+De Friese talen hebben een lange geschiedenis. Het klopt dat er al een Friesland (Hertogdom Frisa) was in de Vroege Middeleeuwen, in de tijd van [[Clovis]]. Het strekte zich uit langs de Noordzeekust van het huidige Frieland tot in zeeland. Het is niet zeker of dit hetzelfde volk is als de Friesen waar we het hier over hebben. De Friese taal zoals die in de Vroege Middeleeuwen gesproken moet zijn wordt ook wel Proto-Fries genoemd. Deze taal heeft het niet overleefd en is niet overgeleverd, behalve in korte [[runen]]-inscripties vanaf de zevende eeuw. Het Fries van de Hoge Middeleeuwen (1150-1550) wordt ''Oudfries'' genoemd. De eerste Oudfriese tekst is een fragmentarische psalmvertaling uit de twaalfde eeuw. Tijdens de Oudfriese periode stamden Oost-Fries en Noord-Fries van het Westlauwersk Fries af, waarna ze verder een zelfstandige ontwikkeling volgden. Oost-Fries is tussen 1300 en 1900 uitgestorven in bijna heel Oost-Friesland, met uitzondering van het Duitse Waddeneiland Wangereach (waar het in het midden van de twintigste eeuw uitstierf) en Saterland, dat lange tijd geïsoleerd was. omgeven door bijna ondoordringbare moerassen.
+De Friese talen behoren tot de Noordwest-Germaanse taalgroep, waartoe ook de nauw verwante Angelsaksische talen behoren, waaronder het [[Engels]]. We weten al over de Friezen (Frisia) sinds de Romeinse tijd omdat de schrijver [[Publius Cornelius Tacitus|Tacitus]] over hen schreef. Ze spraken eerst Oud-Fries, toen Midden-Fries en nu tegenwoordig (hedendaags) "gewoon" Fries.
-{{GermaanseTalen}}
-[[categorie:Taal]]
+Het Westlauwersk Fries ontwikkelde zich tot het Middelfries, dat tussen 1550 en 1820 werd gesproken. Veel teksten uit die periode zijn verdwenen, omdat het Fries destijds slecht geschreven was. Vanaf 1820 wordt er Nieuwfries gesproken, waarvan de ontwikkeling samenvalt met het nieuwe gebruik van het Fries als schrijftaal. Dit wordt ook wel het Standaardfries genoemd, die op scholen wordt onderwezen. Er is ook een verwandschap met het Deens en het Zweeds.
-[[categorie:Nederland]]
-[[Categorie:Friezen]]
+== Fries behouden ==
-[[Categorie:Friesland]]
+[[Bestand:Portret van koningin Wilhelmina in Friese klederdracht, RP-F-2007-9-48.jpg|miniatuur|Portret van koningin Wilhelmina in Friese klederdracht]]
+[[Bestand:Syb-van-der-ploeg-1336939665.jpg|miniatuur|Syb van der Ploeg]]
+Een taal moet onderhouden worden en actief gesproken, anders verdwijnt het. Een organisatie die het Fries promoot en mensen helpt is de Fryske Akademy. Sinds de oprichting in 1938 zet de vereniging zich wetenschappelijk in voor het behoud van het Fries. Er zijn werkgroepen die onderzoek doen zoals naar de [[letterkunde]], [[archeologie]], de Fryske maritieme geschiedenis, [[muziek]] en de [[Wapen (heraldiek)|heraldiek]].
+Zo wordt er ook gewerkt aan een Fries-Nederlands online woordenboek.
+=== Klederdracht - Fryske klaeijing ===
+In Friesland heeft men nog lang in [[klederdracht]] rondgelopen. Nu zie je het hooguit nog op jaarmarkten waar presentaties worden gegeven. De dracht is vanouds rijk, met dure stoffen en veel zilverwerk. De '''Friese klederdracht''' is de kleding van boer(en) en in Friesland rond 1860 een tijd van voorspoed voor de Friese boeren door de export van boter en kaas naar onder andere Engeland. Het kostuum wordt nog steeds gebruikt bij folkloristische activiteiten zoals volksdansen, ringrijden, de halve feestdagen en een boerenbruiloft.
+=== Friese popmuziek ===
+In Friesland kent men '''Aaipop.''' Dit is een eendaags muziekfestival dat sinds 1987 jaarlijks op paasmaandag wordt gehouden op een terrein in [[Nijland]], een dorp tussen [[Sneek (stad)|Sneek]] en [[Bolsward]]. Aaipop trekt jaarlijks ongeveer 2500 bezoekers. Op Aaipop spelen alleen bands in het Fries en in aan het Fries verwante streektalen zoals het Stadsfries en het Bildts. Het festival noemt zich het grootste Friestalige festival ter wereld.
+Bekende optredens waren er onder andere van:
+* Strawelte (1988)
+* Bricquebec (1988)
+* Pigmeat (1999)
+* Doede Bleeker (2000)
+* Bogerman Bigband (2000)
+* Bombarje (2002, 2004)
+* [[De Kast]] (2004)
+* Meindert Talma (2009)
+* Gerrit Breteler (2009)
+* Aart Lus & Ed Lip (2009)
+* [[Syb van der Ploeg]] en band (2009)
+* Die Twa
+* De Doelleazen
+* Jarretank
+* Jitiizer
+* Van Wieren
+* Piter Wilkens
+* De Hûnekop
+* It Dockumer Lokaeltsje
+=== Radio en TV ===
+Op de radio en TV en via internet is er [[Omrop Fryslân]]. Ook is er Frysk FM.
+=== Onderwijs ===
+De provincie Fryslân stimuleert en subsidieert, overeenkomstig Europese en nationale wet- en regelgeving, het gebruik van het Fries. De Rijksoverheid erkent de Friese taal als officiële taal via de ''Wet gebruik Friese taal'' en onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. Men stimuleert het gebruik van het Fries al bij jonge kinderen. Elke school binnen het Friese taalgebied is verplicht om de kerndoelen voor het Fries te behalen. Daarnaast zijn er ongeveer 70 drietalige basisscholen en 6 locaties voor meertalig voortgezet onderwijs (mvo) waar zowel het Fries, Engels als Nederlands als instructietaal worden gebruikt in een groot deel van de onderwijstijd. In het beroepsonderwijs is het wettelijk niet verplicht om het Fries aan te bieden. Voor de verzorgende beroepen wordt er op de ROC Friese Poort, het Friesland College en het Nordwin College een module Fries aangeboden. NHL Stenden, een hogeschool in Leeuwarden, biedt het Fries aan in zijn lerarenopleidingen, gericht op zowel het primair als het voortgezet onderwijs. De Rijksuniversiteit Groningen (RuG) biedt een opleiding Taalminderheden en meertaligheid aan, met daarin opgenomen een optionele specialisatie in het Fries.[[Bestand:Fries hindeloopen.JPG|miniatuur|Hindeloopen of Hylpen]]
+== Op verkeersborden ==
+Plaatsnamen en verkeersborden zijn in Friesland zowel in het Nederlands als het Fries aangegeven.
+== Wikipedia in het Fries ==
+Er zijn te weinig Fries sprekende en Fries schrijvende vrijwilligers om op WikiKids in het Fries artikelen te maken. Er is wel een [https://fy.m.wikipedia.org/wiki/Haadside Wikipedia in het Fries].
+== Links ==
+* [https://www.fryske-akademy.nl/nl/ Fryske Akademy]
+* [https://frysker.nl/ Fries-Nederlands woordenboek]
+* [https://www.aaipop.nl/ Officiële website van Aaipop]
+* [https://www.omropfryslan.nl/fy Omrop Fryslân]
+* [https://www.frysk.fm/ Frysk FM]
+{{Germaanse_Talen}}
+[[Categorie:Germaanse talen]]
+[[Categorie:Cultuur in Friesland]]
+[[Categorie:Taal]]
+[[Categorie:Kerndoel19]]