Kaapstander

Toeristen draaien aan een kaapstander

Een kaapstander is een roterend apparaat met verticale as die is ontwikkeld voor gebruik op zeilschepen om de trekkracht van zeelieden te vermenigvuldigen bij het ophalen van touwen (zeilen), kabels en trossen. Het principe is vergelijkbaar met dat van de ankerlier, die een horizontale as heeft.

Het woord is afkomstig van het oude Franse capestan of cabestan(t) , van het oude Provençaalse cabestan , van capestre "katrolkoord", van het Latijnse capistrum, -een halster, van capere , vasthouden, lijkt in het Nederlands te zijn gekomen (14e eeuw) van Portugese of Spaanse schippers ten tijde van de kruistochten.  Zowel het apparaat als het woord worden gezien als Spaanse uitvindingen.

In zijn vroegste vorm bestond de kaapstander uit een draaiend houten trommel dat verticaal op het dek was gemonteerd en vrij kon draaien. Hefbomen, bekend als staven, werden door gaten aan de bovenkant van het hout gestoken en gebruikt om de kaapstander te draaien. Een touw dat meerdere slagen om de trommel was gewikkeld, werd dus opgewonden en kon zo het zeil worden opgehesen. Er was een simpele ratel voorzien om de spanning vast te houden. De touwen werden altijd met de klok mee opgewonden (van bovenaf gezien). Later kreeg je metalen kaapstanders. Ook werd stoomkracht ingezet om ze te draaien. Moderne kaapstanders worden elektrisch, hydraulisch (oliedruk) of via een verbrandingsmotor aangedreven. Een lier heeft dezelfde functie, maar is op kleine zeilschepen voorzien van een slinger en kan met één of twee handen worden bediend.

Kaapstanders werden vroeger ook op een scheepswerf gebruikt om schepen op het droge te trekken. Ook op spoorwegemplacementen werd dat gedaan met spoorwagons.